Η αρχαιότερη ακίνητη δεσποτική γιορτή είναι τα Θεοφάνεια, που γιορτάζονταν ήδη από τον β’ άι. στις 6 Ιανουαρίου. Το θέμα της δεν ήταν παντού το ίδιο, γενικά όμως επικράτησε να γιορτάζεται μαζί η Γέννησις και η Βάπτιση του Κυρίου.
Η γιορτή ονομάσθηκε Θεοφάνεια ή Επιφάνεια, για να δηλωθή η φανέρωσις του Θεού ανάμεσα στους ανθρώπους.
Οναμάσθηκε επίσης και Φώτα, γιατί και την ημέρα αυτή γινόταν φώτισμα, δηλ. βάπτισις κατηχουμένων. Κατά τα μεσάνυχτα γινόταν αγιασμός του ύδατος του βαπτίσματος.
Πριν από την κατάδυση των κατηχουμένων οι χριστιανοί συνήθιζαν να παίρνουν από το αγιασμένο νερό, για να αγιάσουν μ’ αυτό τους εαυτούς των και τα σπίτια τους. Από τη συνήθεια αυτή προέκυψε ο Μέγας Αγιασμός των Θεοφανείων, που τελείται μέχρι σήμερα.
Από τα μέσα του δ’ αι. ορίσθηκε ιδιαίτερη γιορτή για τη γέννηση του Κυρίου, τα Χριστούγεννα, στις 25 Δεκεμβρίου. Η γιορτή ξεκίνησε από τη Δύση, σύντομα όμως διαδόθηκε και στην ανατολή και επικράτησε παντού.
Έτσι τα Θεοφάνεια έμειναν αποκλειστικά γιορτή της βαπτίσεως του Κυρίου. Μόνο οι Αρμένιοι γιορτάζουν μέχρι σήμερα τη γέννηση και τη βάπτιση του Κυρίου στις 6 Ιανουαρίου.
Πριν από τις δύο γιορτές προηγείται νηστεία. Η νηστεία των Χριστουγέννων ήταν αρχικά εβδομαδιαία, αργότερα όμως έγινε τεσσαρακονθήμερη κατ’ αναλογίαν προς τη Μ. Τεσσαρακοστή.
Στη νηστεία αυτή επιτρέπεται η κατάλυσις ψαριού ως τις 17 Δεκεμβρίου. Η νηστεία των Θεοφανείων περιορίζεται σε μία μέρα, την παραμονή, και θεωρείται από πολλούς, όχι ορθά, ως νηστεία για τη μετάληψη του Μεγ. Αγιασμού.
Και οι δύο γιορτές έχουν πολυήμερα προεόρτια, που αντιστοιχούν προς τη Μ. Εβδομάδα. Των Χριστουγέννων τα προεόρτια αρχίζουν στις 20 Δεκεμβρίου και η απόδοσις γίνεται στις 31 Δεκεμβρίου.
Των Θεοφανείων τα προεόρτια αρχίζουν στις 2 Ιανουαρίου και η απόδοσις γίνεται στις 14 Ιανουαρίου. Τις παραμονές και των δύο εορτών τελείται η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών, που διαμορφώθηκε κατά το πρότυπο των Ωρών της Μ. Παρασκευής.
Μετά τις Ώρες τελείται ο εσπερινός της κάθε γιορτής μαζί με τη Λειτουργία του Μ. Βασιλείου, όπως και το Μ. Σάββατο. Στη Θ. Λειτουργία και των δύο εορτών ψάλλεται αντί του Τρισαγίου το << Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε…>>, που θυμίζει το βάπτισμα των κατηχουμένων.
Ιδιαίτερο στοιχείο της γιορτής των Θεοφανείων είναι ο Μ. Αγιασμός, που τελείται δύο φορές: την παραμονή στο τέλος της Θ. Λειτουργίας και την κυρία ημέρα στο τέλος του όρθρου ή συνηθέστερα για ευκολία στο τέλος της Λειτουργίας.
Πριν από τα Χριστούγεννα υπάρχουν δύο προεόρτιες Κυριακές: η Κυριακή των Προπατόρων ( 11 – 17 Δεκεμβρίου ), αφιερωμένη στη μνήμη των προγόνων του Κυρίου, και η Κυριακή προ της Χριστού Γεννήσεως, αφιερωμένη στη μνήμη όλων των δικαίων της Παλαιάς Διαθήκης.
Η 26η Δεκεμβρίου είναι αφιερωμένη στην τιμή της Θεοτόκου ( Σύναξις της Θεοτόκου ) και η 29η στη μνήμη των νηπίων που θανατώθηκαν από τον Ηρώδη.
Η Κυριακή μετά την Χριστού γέννησιν είναι αφιερωμένη στη μνήμη του Ιωσήφ, του μνήστορος της Θεοτόκου, του προφήτου Δαβίδ και του Ιακώβου του Αδελφοθέου. Και η γιορτή των Θεοφανείων έχει Κυριακή προ των Φώτων ( 2 – 5 Ιανουαρίου ) και Κυριακή μετά τα Φώτα ( 8 – 14 Ιανουαρίου ), χωρίς ιδιαίτερες μνήμες.
Στις 7 Ιανουαρίου τελείται σύναξις προς τιμήν του Πρόδρομου. Για τις Κυριακές πριν και μετά τα Χριστούγεννα, πριν και μετά τα Φώτα υπάρχουν ειδικά αποστολικά και ευαγγελικά αναγνώσματα.
Το διάστημα μεταξύ των δύο εορτών αποτελεί το Δωδεκαήμερο, κατά το οποίο γίνεται κατάλυσις σε όλα όλες τις μέρες εκτός της παραμονής των Θεοφανείων.
Γεώργιος Τζανής
Πτυχιούχος της ιερατικής σχολής Καρδίτσης.
