Αδελφός και μαθητής του Μ. Βασιλείου
Ο Αγ. Γρηγόριος ο Νύσσης γεννήθηκε στην Νεακασάρεια του Πόντου το 331 μ.Χ. Οι γονείς του ήταν αριστοκρατικού γένους. Ήταν ξακουστοί σε όλη την περιοχή της Καπαδοκίας, για τα πλούτη τους την ευσέβεια τους και την μόρφωση τους.
Ο Γρηγόριος ήταν αδελφός του Μεγάλου Βασιλείου και της Αγίας Μακρίνας.
Διδάσκαλος του Αγίου Γρηγορίου και Καθηγητής ήταν ο αδελφός του ο Μέγας Βασίλειος. Από πολύ μικρός ο Γρηγόριος έδειξε μεγάλο ζήλο στα γράμματα.
Αγαπούσε πάρα – πολύ την Αγία Γραφή, αλλά η ψυχή του διψούσε παράλληλα να γνωρίσει και την κοσμική σοφία. Ήθελε να την χρησιμοποίησει για το καλό της χριστιανικής Πίστεως. Επειδή ήταν προορισμένος να γίνει κληρικός, σύντομα έγινε αναγνώστης των ιερών και πολυτίμων βιβλίων.
Σταμάτησε για λίγο το έργο του αναγνώστου και ασχολήθηκε με την ρητορική. Η ρητορική τότε αντιστοιχούσε με το σημερινό επάγγελμα του δικηγόρου. Πολύ γρήγορα όμως άφησε την ρητορική και δόθηκε εξ ολοκλήρου στην Εκκλησία. Σε τούτο τον συμβούλεψε και ο φίλος του ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός.
Μόρφωση
Έκτος από τον αδελφό του Βασίλειου, είχε διδάσκαλο και τον Λιβάνιον. Σπούδασε επίσης σε διάφορες Φιλοσοφικές Σχολές της Χώρας του. Ασχολήθηκε με τους αρχαίους Έλληνες: με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, τον Ιουδαία Φίλωνα, και τους Αλεξανδρινούς Κλήμεντα και Ωριγένην.
Πάνω απ’ όλα όμως αγάπησε την Αγία Γραφή, στην οποία εντρυφούσε καθημερινώς.
Το καλόν της Παρθενίας
Ο Γρηγόριος ο Νύσσης νυμφεύθηκε με κάποια γυναικά αρκετά πνευματική. Την έλεγαν Θεοσέβεια. Ήταν όνομα και πράγμα θεοσεβής. Είχε σαν εντρύφημα τις χριστιανικές αλήθειες. Πέθανε όμως πολύ νωρίς και ο Γρηγόριος έμεινε εν χηρεία, τον θάνατον της τον υπέμεινε ανδρείως.
Παρ όλα αυτά όμως ο Γρηγόριος αγαπούσε την παρθενία περισσότερο από τον γάμο. Έγραψε μάλιστα ένα βιβλίο Περί Παρθενίας. Εκεί μακαρίζει όλους εκείνους, που αγάπησαν και ακολούθησαν στη ζωή τους το Μοναχικό δρόμο.
Εκεί επίσης γράφει για τον ίδιο τον εαυτό του, ότι είναι καταλυπημένος, διότι η παρθενία είναι μία μακαριστής, που δυστυχώς τώρα είναι ξένη γι αυτόν. Αυτός βλέπει τον θησαυρό της παρθενίας από μακριά πια.
Μοιάζει σαν τον διψασμένο, που βλέπει το γάργαρο νερό μέσα στους βράχους και αυτός δεν μπορεί να το πλησιάσει.
Όταν πέθανε η σύζυγος του ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός του έστειλε επιστολή, στην οποίαν τον παρηγορούσε.
Ούτε όμως ο γάμος, ούτε και η ρητορική τέχνη εμπόδισαν τον Γρηγόριο από το να ασχολείται με την φιλοσοφία και την ασκητική ζωή, που τόσο αγαπούσε. Γι αυτό συχνά πυκνά ερχόταν στο ησυχαστήριο, που είχε κτίσει ο αδελφός του Μ. Βασίλειος στον Πόντο κοντά στον Ίρι ποταμό.
Εκεί στην ησυχία το τρέξιμο του ποταμού αυτού, τα πολλά άνθη που ήταν γύρω και τα πουλιά που κελαηδούσαν, τον έκαναν να θαυμάζει την φύση, να κάνει επιστημονικές παρατηρήσεις και να δοξολογεί τον Θεό, για τα μεγαλεία Του.
Εις το επισκοπικό αξίωμα
Την ήσυχη ζωή του ήρθε να την διακόψει η πρόσκληση, την οποίαν του έκανε ο αδελφός του Βασίλειος. Τον καλεί να δεχτεί να γίνει Επίσκοπος της μικρής πόλεως Νύσσης, που βρίσκεται μεταξύ Καισαρείας και Αγκύρας. Χειροτονήθηκε επίσκοπος το 372.
Μία σύνοδος από Αρειανούς Επισκόπους τον κατεβάζει από τον θρόνο του το 376. Ξαναεπιστρέφει στην Επισκοπή του το 378 υπό του Θεοδοσίου του Μεγάλου μετά τον θάνατον του Αρειανού αυτοκράτορος Ουάλεντος.
Αφορμή για τον διωγμό του αυτόν υπήρξε ο σφοδρός αγώνας, τον οποίον έκαμε εναντίον των αιρετικών Αρειανών. Παρέστη εις την εν Αντιοχεία τοπική Σύνοδο. Αυτή κατόπιν τον έστειλε να επισκεφθεί τας Εκκλησίας της Αραβίας και Παλαιστίνης, οι οποίες σπαράσσονταν υπό του Αρειανισμού.
Έγινε ο προστάτης της Εκκλησίας του Χριστού.
Εννιά μήνες μετά τον θάνατον του Βασιλείου, το Φθινόπωρο του 379, λαμβάνει μέρος στη Σύνοδο της Αντιοχείας και ασχολείται με την αναίρεση της πλάνης του αιρετικού Απολιναρίου.
Όταν τελείωσε η Σύνοδος εκείνη επισκέφθηκε την αδελφή του Μακρίνα την Μοναχή. Αξίζει να αναφέρουμε την επίσκεψη όπως ο ίδιος την περιγράφει.
«Σκέφθηκα, λέγει να επισκεφθώ την αδελφή μου Μακρίνα, επειδή είχα να την δω οκτώ χρόνια.
Αφού περιπάτησα πολύ διάστημα δρόμου και έπρεπε ακόμα να περπατήσω μια μέρα είδα στο όνειρο μου ότι κρατούσα στα χέρια μου λείψανα Μαρτύρων.
Από αυτά έβγαινε τόση λάμψη, όση βγαίνει από τον καθαρό καθρέφτη, όταν μπει απέναντι στον ήλιο. Αυτό το όνειρο το είδα τρεις φορές την ίδια νύχτα, χωρίς να καταλαβαίνω την σημασία του.
Όταν έφθασα κοντά στο ασκητήριο ρώτησα για την Μακρίνα και έμαθα πώς είναι άρρωστη. Η είδηση ακούστηκε στην αδελφότητα ότι πήγαν και οι άνδρες ασκητές βγήκαν να με προϋπαντήσουν.
Αφού μπήκαμε στην εκκλησία και τελείωσε η ευχή και ευλογία που συνήθως γίνεται σ’ αυτές τις περιστάσεις, οι μεν καλογριές έφυγαν.
Εγώ δε βλέποντας ότι δεν ήταν μαζί τους η καθηγουμένη τους Μακρίνα, πήγα στο κελί της.
Η Μακρίνα ήταν κατάκοιτη, όχι επάνω σε κάποιο κρεβάτι ή τουλάχιστον σε κάποιο αχυρόστρωμα, αλλά σε μια σανίδα, που είχε κάτω από το σάκο της, καταγής και άλλη μια σανίδα με λοξό σχήμα αντί για μαξιλάρι. Επάνω σ’ αυτήν στήριζε το κεφάλι της και το λαιμό της.
Όταν με είδε Ανασηκώθηκε, Ακούμπησε, στον αγκώνα των χεριών της, αλλά δεν μπόρεσε να έλθει προς εμένα γιατί ήταν τελείως αποκαμωμένη από τον πυρετό.
Εκείνη σήκωσε τα χέρια στο Θεό και είπε:
Και αυτήν την χάριν μου έκαμες Κύριε, διότι εκίνησες τον δούλο σου εις επίσκεψη της παιδίσκης σου».
Κατόπιν ο Αγ. Γρηγόριος περιγράφει τις υψηλές συνομιλίες που είχε με την μελλοθάνατη και την Αγία κοίμηση της, καθώς και την ταφή της. Ασφαλώς, ο Θεός τον οδήγησε να πορευθεί στην κηδεία της Αγ. Μακρίνας της αδελφής του.
Το 380, ύστερα από πολλές διαμαρτυρίες του, δέχεται να γίνει Επίσκοπος τής Σεβαστείας. Επιστρέφει όμως πολύ γρήγορα στη Νύσσα, διότι θεώρησε πολύ βαρύ το έργον αυτό. Συνάντησε εκεί πάρα πολλές δυσκολίες.
Όταν έγινε η Β΄ Οικουμενική Σύνοδος στην Κωνσταντινούπολη το 381 κατά των Πνευματομάχων, έλαβε και αυτός μέρος. Υπήρξε ο υπέρμαχος των Ορθοδόξων και ο σφοδρός Αντίπαλος της αιρέσεως των Πνευματαμάχων. Τούς κατατρόπωσε με γραφικός αποδείξεις και με την δύναμιν του λόγου του.
Ξεφώνησε μάλιστα τον επικήδειο λόγο στον αποθανόντα πρόεδρο αυτής, τον Μελέτιο. Ο Γρηγόριος εκοιμήθη κατά το έτος 396 μ.Χ. εις ηλικία 65 ετών.
Έμοιαζε στα χαρακτηριστικά του σώματος με τον αδελφό του τον Μ. Βασίλειο. Διέφερε μόνον στα άσπρα μαλλιά και στο ότι ήταν χαριέστερος εκείνου.
Συγγράμματα του Αγίου Γρηγορίου
Τα συγγράμματά του στην Πατρολογία του Mique καταλαμβάνουν τρεις τόμους, 44-46. Έγραψε πολλά συγγράμματα. Τα διακρίνουμε σε εξηγητικά, δογματικά, πρακτικά ή ασκητικά, σε λόγους και επιστολές.
Εξηγητικά:
1. Περί κατασκευής του ανθρώπου. Με αυτό συμπληρώνει το έργο του αδελφού του Βασιλείου τα σχετικό με την Εξαήμερο.
2. Εις την Εξαήμερο, όπου δεικνύει την πλήρη συμφωνία της Γραφής και της Επιστήμης στο θέμα της δημιουργίας του κόσμου.
3. IIερί του βίου του Μωυσέως, στο οποίο παρουσιάζει τον Μωϋσή σαν πρότυπο τελείου βίου.
4. Περί της Εγγαστρίμυθου.
5. Εις την επιγραφή των Ψαλμών.
6. Εξήγηση ακριβής εις τον Εκκλησιαστή του Σολομώντος εις ομιλίας οκτώ.
7. Εξήγηση ακριβής εις το Άσμα των Ασμάτων.
8. Ερμηνευτικά εις την Καινή Διαθήκη. Εδώ έχουμε πέντε ομιλίες στην Κυριακή προσευχή, οκτώ στους Μακαρισμούς και δύο στην πρώτη προς Κορινθίους Επιστολή του Αποστόλου Παύλου.
Δογματικά:
1. Προς Ευνόμιον αντιρρητικοί λόγοι. Έχει σχέση με τον αιρετικό Ευνόμιον.
2. Αντιρρητικός προς τα Απολλιναρίου.
3. Κατά Απολλιναρίου προς Θεόφιλο Αλεξανδρείας. Τα δύο αυτά έργα ασχολούνται με την κακοδοξία του Απολλιναρίου, ο οποίος έλεγε, ότι ο Χριστός δεν ήταν τέλειος άνθρωπος, όπως πιστεύουμε εμείς οι Ορθόδοξοι.
4. Περί του Αγίου Πνεύματος κατά Μακεδονικών και Πνευματομάχων. Εκεί τονίζει ότι το Άγιο Πνεύμα είναι και αυτό Θεός.
5. Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας. Εκεί προσπαθεί να παρουσιάσει όλη την δογματική του διδασκαλία. Έγραψε και άλλα τέσσαρα ακόμη έργα. δογματικού περιεχομένου.
Πρακτικά:
1. Περί τί το Χριστιανών όνομα ή επάγγελμα.
2. Περί τελειότητας και οποίον χρή είναι τον Χριστιανό.
3. Περί του καταθεόν σκοπού και της κατ αλήθεια ασκήσεως.
4. Προς τους αχθομένους ταις επιτιμήσεσιν.
Τα τέσσερα αυτά έργα είναι απαραίτητα, για την πνευματική ζωή των Χριστιανών και πολύ καλά βοηθήματα στον καθημερινό ηθικό τους αγώνα.
5. Περί Παρθενίας. Σ’ αυτό, χωρίς να υποτιμάται ο γάμος, δίδονται τα πρωτεία στην παρθενία.
6. Είς τον βίο της Οσίας Μακρινής. Ομιλεί για την μεγάλη βοήθεια, που προσέφερε η αδελφή του Μακρίνα για τη μόρφωση και την ενάρετη ζωή των νεωτέρων αδελφών της.
Λόγοι:
Λόγους του ιερού Πατρός έχουμε:
α. Ηθικούς.
1. Προς τους Βραδύνοντας, εις το βάπτισμα
2. Εις το Βάπτισμα..
3. Κατά των τοκιζόντων
4. Περί φιλοπτωχείας και ευποϊίας.
5. Περί πορνείας.
6. Προς τους πενθούντος επί τοις από του παρόντος βίου μεθισταμένοις.
β. Δογματικούς:
1. Κατά Μανιχαίων.
2. Εις την εαυτού χειροτονία.
3. Περί θεότητος Υιού και Πνεύματος.
4. Εγκώμιο εις τον δίκαιν Αβραάμ.
γ. Εορταστικούς:
1. Εις το Άγιο Πάσχα λόγοι πέντε.
2. Εις την Ανάληψη.
3. Εις την Πεντηκοστή.
δ. Εγκωμιστικούς:
1. Εις τον Άγιο Στέφανο τον Πρωτομάρτυρα.
2. Εις τον Μέγα Μάρτυρα Θεάδωρον.
3. Εις τους Αγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρας.
4. Εις Γρηγάριον τον θαυματουργο.
ε. Επιτάφιους:
1. Εις Μελέτιο Αντιοχείας.
2. Εις Πουλχερία.
3. Εις την Πλακίλλα.
4. Επιμνημοσυνον εις τον ίδιον αδελφό Βασίλειο.
Διδασκαλία – Θεολογία:
Η γνώσις του Θεού, με την βοήθεια του λογικού, είναι αδύνατος. Η αδυναμία, λοιπόν, της γνώσεως του Θεού γέννα εις την ψυχή του ανθρώπου την επιθυμία να χρησιμοποιήσει άλλο μέσον, με το οποίον οπωσδήποτε θα γνωρίσει τον Θεό.
Και το μέσον αυτό είναι η Πιστής. Με την Πίστη κατορθώνει ο άνθρωπος να εισέλθει εις τον θείον γνόφον και να δει το αθεώρητο κάλλος του Θεού, σαν άλλος Μωϋσής και Δαβίδ!
Ο Γρηγόριος κατά την Β΄ Οικουμενική Σύνοδο αγωνίστηκε πολύ για να υπερασπίσει την καταπολεμούμενη θεότητα του Αγίου Πνεύματος.
Ανθρωπολογία:
Αφού ετοιμάστηκε, λέγει, όλος ο πλούτος της δημιουργίας του κόσμου, τελευταίος σαν βασιλεύς δημιουργήθηκε ο άνθρωπος, τον οποίον ονομάζει Μέγα και τίμιο χρήμα. Μόνον ο άνθρωπος πλάσθηκε κατ εικόνα και ομοίωσιν του Δημιουργού του, και διαθέτει την διάνοια και τον λόγο.
Ο Γρηγόριος δεν είναι εχθρός της κοσμικής σοφίας, θέλει όμως αυτή να υπηρετεί τον Θεό και τότε γίνεται πραγματική σοφία.
Μυστική Θεολογία:
Είναι ο πρώτος, ο οποίος θεμελίωσε τη Μυστική θεολογία. Έργο του σχετικό είναι Περί τελειότητας και το Οποίον χρή είναι τον Χριστιανό.
Ο Γρηγόριος ο Νύσσης δεν διακρίθηκε για εκκλησιαστική δράση, όπως ο αδελφός του, ο Μέγας Βασίλειος. Είναι όμως φιλόσοφος και έχει αγαπήσει απεριόριστα την έρευνα.
Έπεσε, βέβαια, σε δογματικά σφάλματα όπως π.χ. στο Περί καθαρτηρίου πυρός και περί αποκαταστάσεως των πάντων στα οποία οδηγήθηκε από, την υπερβολική αγάπη προς τον Ωριγένη. Γενικά όμως η προσφορά του στην Εκκλησία είναι μεγάλη.
Προς τιμήν του έχει γράψει ομιλία ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, η οποία αρχίζει: Φίλου πιστού ουκ εστίν αντάλλαγμα.
Η Άγια Έβδομη Οικουμενική σύνοδος τον ονομάζει Πατέρα Πατέρων. Με το έργο του ασχολήθηκαν πολύ ο διάσημος Ελληνιστής Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Χάρβαντ Βέρνερ Γιέγκερ και έγραψε περίφημο σύγγραμμα στην Αμερική, στο οποίον τιμάει πάρα πολύ τον Άγιο.
Η τίμια κάρα του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης μεταφέρθηκε από την Μικρά Ασία, μετά από την Μικρασιατική καταστροφή, στην Αθήνα.
Μαζί με τα αγία λείψανα του Αγίου Μεγαλομάρτυρας Θεοδώρου και του Αγίου Νέου Ιερομάρτυρας Γεωργίου του Νεαπολίτου, ευρίσκονται εις τον ιερόν Ναό του Αγίου Ευσταθίου εις τον Περισσό της Αττικής.
Είναι ένα προάστιο των Αθηνών.
Στίχος
Ἡ Μούσα Γρηγόριε, οὐ Νύσσα θρόνος Οὗ Πιερίαν, ἀλλ’ Ἐδέμ σκηνήν ἔχει Γρηγόριον δεκάτη θανάτου κνέφαι ἀμφεκάλυψεν
Ἀπολυτίκιον Ἦχος γ΄ Θείας πίστεως
Θείαν γρήγορσιν, ἐνδεδειγμένος, στόμα σύντονον, τῆς εὐσεβείας, ἀναδείχθης ἱεράρχα Γρηγόριε. Τή γάρ σοφία τῶν θείων δογμάτων σου, τῆς Ἐκκλησίας εὐφραίνει τό πλήρωμα. Πάτερ Ὅσιε, Χριστῶν τόν Θεόν ἱκέτευε δωρήσασθαι ἠμίν τό μέγα ἔλεος.
Κοντάκιον Ἦχος ἅ΄ Χορές ἀγγελικός
Τό ὄμμα τῆς ψυχῆς γρηγορῶν ἱεράρχα ὡς γρήγορος ποιμήν, ἀναδείχθης τῷ Κόσμω, καί ράβδω τῆς σοφίας σου, παμμακάριστε Ὅσιε πάντας ἤλασας τούς κακοδόξους ὡς λύκους, ἀδιάφθορον διατηρήσας τήν ποίμνην, Γρηγόριε πάνσοφε
.
Κοντάκιον. Ἦχος β’. Τὴν ἐν πρεσβείαις
Τῆς Ἐκκλησίας ὁ ἔνθεος Ἱεράρχης, καὶ τῆς σοφίας σεβάσμιος μυστολέκτης, Νύσσης ὁ γρήγορος νοῦς Γρηγόριος, ὁ σὺν Ἀγγέλοις χορεύων, καὶ ἐντρυφῶν τῷ θείῳ φωτί, πρεσβεύει ἀπαύστως ὑπὲρ πάντων ἡμῶν.
Μεγαλυνάριον
Χαίροις τῆς σοφίας ὁ θησαυρός, καί τῆς Ἐκκλησίας, θεορρήμων ὑφηγητής, Χαίροις θεοφθόγγων δογμάτων ἡ κιθάρα, Γρηγόριε Παμμάκαρ, Νύσσης ὁ Πρόεδρος.
