Από ευγενείς γονείς
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς γεννήθηκε το 1296 στην Κωνσταντινούπολη. Οι γονείς του ήσαν ευγενείς και ενάρετοι άνθρωποι και ονομαζόταν Κωνσταντίνος και Καλλονή.
Η Θεοτόκος βοηθός του
Ο θειος Γρηγόριος, μικρό παιδί ακόμη μετά τον θάνατο του πατέρα του, επιδόθηκε στην μάθηση.
Επειδή ήταν πολύ μικρός στην ηλικία, και δυσκολευόταν να μάθη τα μαθήματα του αποφάσισε να μην αρχίσει να διαβάζει, προτού κάνει τρεις μετάνοιες με ιερά προσευχή, μπροστά στην εικόνα της Κυρίας Θεοτόκου.
Έτσι με την βοήθεια Της, απομνημόνευε εύκολα. Και όχι μόνο σε αυτό τον βοήθησε η Παναγία, αλλά και την ψυχή του βασιλέως φώτισε και του έδινε πλουσιοπάροχα όλα όσα χρειάζονταν για την εκπαίδευση του.
Από μικρός ζούσε ασκητικά
Σκεπτόταν εξ ολοκλήρου τον ουράνιο Βασιλέα και δεν ενδιαφερόταν καθόλου για τα επίγεια. Συναναστρεφόταν με Μοναχούς Ασκητές, πού ερχόντουσαν από το Άγιο Όρος στην Κωνσταντινούπολη και οι οποίοι τον συμβούλευαν να φύγει από την πόλη και να πάει στο Άγιον Όρος.
Στην εγκράτεια και στην νηστεία δόθηκε με τόση προθυμία, ώστε μόνο με άρτο και νερό ικανοποιούσε τις ανάγκες του σώματος, αποφεύγοντας με αυτόν τον τρόπον να χορταίνει. Το ίδιο αγωνιζόταν υπερβολικά και για κάθε άλλη αρετή.
Στο Άγιον Όρος έλαβε το Αγγελικό σχήμα
Όταν έφθασε το εικοστό έτος της ηλικίας του, ζώντας τέτοια ζωή, δεν άκουσε ούτε τις παρακλήσεις του βασιλέως ούτε απέβλεψε στις μεγάλες υποσχέσεις, αλλά απεφάσισε να μονάσει. Αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη μαζί με τους αδελφούς του Μακάριο και Θεοδόσιο.
Διέμειναν για λίγο στο ονομαστό για τα μοναστήρια του Παπίκιο όρος. Την άνοιξη του 1317 αναχώρησαν για τον ‘Άθω όπου πρώτα έμειναν στην Λαύρα του Βατοπεδίου, Εκεί υποτάχθηκε στον θειο Νικόδημο, ο όποιος ήταν θαυμάσιος ησυχαστής και έλαμπε και στην θεωρία και στην πράξη.
Μετά από λίγο έλαβε και το Αγγελικό σχήμα. Περνούσε το δεύτερο έτος αγωνιζόμενος σύμφωνα με τις εντολές του Θεού, με νηστείες και αγρυπνίες.
Στη Μεγίστη Λαύρα του Αγίου Αθανασίου
Ο θειος Γρηγόριος έκανε τρία χρόνια υπακοή, στον Γέροντά του ο οποίος σε βαθύ γήρας γεμάτος αρετές αναχώρησε για την Βασιλεία των ουρανών. Μετά ο Γρηγόριο πήγε στην Μεγίστη Λαύρα του Αγίου Αθανασίου, όπου τον δέχθηκαν οι Πατέρες με μεγάλη τιμή, επειδή από καιρό είχαν μάθει για την μεγάλη του αρετή.
Έμεινε εκεί ο μακάριος Γρηγόριος μαζί τους τρία χρόνια, και όλοι θαύμασαν την πολιτεία του και την σοφία του.
Φεύγει για την πολυπόθητη έρημο
Όμως ο πολύς έρωτας για την ησυχία, που είχε μέσα στην καρδιά του, δεν τον άφησε να μείνει εκεί μέχρι το τέλος. Έτσι αναχώρησε από εκεί και πήγε στην έρημο, συνοδευόμενος από ομόψυχους συναγωνιστές του στον αγώνα της αρετής.
Έφθασε λοιπόν ο Άγιος και έμεινε στην ιερά Σκήτη η οποία ονομαζόταν Γλωσσία. Ησυχάζοντας εκεί μόνος του αξιώθηκε να λάβει από τον Θεό πολλά μυστικά χαρίσματα.
Αναγκάζεται να πάει στην Θεσσαλονίκη
Εξαιτίας των επιδρομών τις οποίες έκαναν οι Αγαρηνοί κατά των Μοναχών εκείνων πού ησύχαζαν έξω από τα Μοναστήρια. Έτσι για να αποφύγουν τους κινδύνους, ο θειος Γρηγόριος και η συνοδεία του, οι οποίοι ήσαν δώδεκα αναγκάστηκαν να καταφύγουν στην Θεσσαλονίκη.
Από εκεί αποφάσισαν να πάνε στα Ιεροσόλυμα αφ’ ενός μεν για να προσκυνήσουν τους Αγίους Τόπους, αφ’ ετέρου δε για να ησυχάσουν εκεί μέχρι το τέλος της ζωής τους.
Ο Άγιος Δημήτριος τον κρατά στη Θεσσαλονίκη
Κάποια στιγμή που Άγιος κοιμήθηκε είδε την έξης οπτασία, όπως ο ίδιος την διηγείται.
«Μου φάνηκε, λέγει, σαν να βρέθηκα στα βασιλικά προαύλια μαζί με τους συνασκητές μου. Εκεί καθόταν με μεγαλοπρέπεια στο θρόνο ο Βασιλεύς, και γύρω από αυτόν στεκόντουσαν οι αυλικοί και όλοι οι άρχοντες, από όλες τις τάξεις.
Ένας από τους άρχοντες ήλθε προς εμάς (φαίνονταν να ήταν κάποιος μεγάλος δούκας) και αφού με αγκάλιασε με πήρε δίπλα του και γυρίζοντας προς τους συνοδούς μου είπε: Εγώ κρατώ αυτόν μαζί μου, επειδή έτσι πρόσταξε ο Βασιλεύς, σεις δε να πάτε όπου αγαπάτε, δεν σας εμποδίζει κανένας.
Αυτά φωτιζόμενος από τον Θεό ο Μέγας Γρηγόριος, και αφού τα ανέφερε και στους άλλους αδελφούς, σκέφθηκαν όλοι, ότι ο μέγας δούκας, ο οποίος κράτησε τον θειο Γρηγόριο,ήταν ο Άγιος Δημήτριος.
Έτσι αποφάσισαν να μη απομακρυνθούν από τα περίχωρα της Θεσσαλονίκης, από την πατρίδα του Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου.
Χειροτονείται ιερεύς
Στη Θεσσαλονίκη, οι συνασκητές του, παρεκάλεσαν τον θειο Γρηγόριο να δεχθεί το αξίωμα της Ιεροσύνης, αλλά αυτός στην αρχή δεν δεχόταν, μέχρι πού κατάλαβε ότι αυτό ήταν το θέλημα του Θεού.
Κτίζει Ησυχαστήριο στην Βέροια
Μετά την χειροτονία του, ο θειος Γρηγόριος, πήγε στην Σκήτη των Μοναχών της Βεροίας. Εκεί, αφού έκτισε μαζί με τους συνασκητές του Ησυχαστήριο, άρχισε πάλι να αγωνίζεται και να γυμνάζεται την θεία τελειότητα.
Πρότυπο αρετής
Από αυτήν την θεία ζωή γεννιόνταν και οι καρποί του Αγίου Πνεύματος, κατά τον Απόστολο Παύλο (Γαλ. ε’ 22-23).
Έτσι όλοι οι συνασκητές του και οι Μοναχοί εκείνου του όρους και οι κάτοικοι ακόμη της Βεροίας, όλοι τον έβλεπαν σαν πρότυπο αρετής, επειδή όχι μόνο η αγγελική του ζωή, αλλά και ο λόγος και η υπερφυσική θεοσοφία του, προξενούσαν σε όλους κατάπληξι και έκσταση.
Διότι άλλοτε μεν ήταν με μεγάλη προσοχή, αφοσιωμένος ολόκληρος μόνον στον Θεό, και λουσμένος με τα κατανυκτικά δάκρυά του, άλλοτε δε πάλι είχε το πρόσωπο υπερβολικά φωτισμένο, λαμπρυσμένο και δοξασμένο από το πυρ του Αγίου Πνεύματος, ιδιαιτέρως όταν έβγαινε από την θεία Λειτουργία η από την ησυχία του κελιού του.
Πάλι στο Άγιο Όρος
Ο σοφός Γρηγόριος έκανε στην ησυχία σε εκείνο το όρος της Βεροίας πέντε χρόνια. Από τις συχνές όμως επιδρομές πού δεχόταν από τους Αλβανούς, αναγκάστηκε και πήγε πάλι στο Άγιο Όρος. Εκεί στην Λαύρα του Αγίου Αθανασίου.
Έμεινε έξω από την Μονή στο Ησυχαστήριο του Αγίου Σάββα. Έκτος από το Σάββατο και την Κυριακή, άλλη μέρα δεν έβγαινε ούτε να δει κανέναν ούτε και να τον δουν και να συνομιλήσουν, έκτος εάν τον καλούσαν από την Λαύρα για να λειτουργήσει. Ο κύριος σκοπός του ήταν η θεωρία.
Ηγούμενος στη Μονή Εσφιγμένου
Βεβαιούμενος από τις θειες οπτασίες ο θεόσοφος Γρηγόριος, και οδηγούμενος από το Πανάγιο Πνεύμα πού κατοικούσε σε αυτόν, εκτός από τις ομιλίες, άρχισε να συνθέτη και να γράφει πάρα πολλούς και θαυμάσιους λόγους.
Αλλά επειδή δεν ήταν δίκαιο, ο τόσο μεγάλος στην αρετή και στους λόγους να παραμένει κρυμμένος σε κάποια γωνία, τι γίνεται; Ψηφίζεται Ηγούμενος από τους διοικούντες του Αγίου Όρους, στο Μοναστήρι του Εσφιγμένου, στο οποίο ήσαν διακόσιοι Μοναχοί.
Απορρίπτει τον Βαρλαάμ
Δεν πέρασε όμως πολύς καιρός και αφού άφησε την ηγουμενία πήγε πάλι στην Λαύρα, στην αγαπημένη του ησυχία.
Τότε είχε έλθει από την Καλαβρία και ο Ελληνικής καταγωγής μοναχός και φιλόσοφος Βαρλαάμ πού έδειχνε ότι συμφωνούσε με την Ανατολική Εκκλησία και επιθυμούσε να γίνει Μοναχός και για να τους βεβαιώσει άρχισε να συνθέτη λόγους κατά των ομοφύλων του Λατίνων.
Ελέγχοντας όμως τους λόγους του με διάκριση, ο θειος Γρηγόριος απέδειξε ότι ο έλεγχος τον οποίον έκανε ο Βαρλαάμ κατά των Λατίνων ήταν πλαστός και δόλιος και μάλιστα με βεβαιότητα κατά της αληθείας, γι αυτό μάλιστα ήταν και η πρώτη αιτία η οποία έκανε τον Βαρλαάμ να είναι εναντίον του.
Ο Βαρλαάμ εναντίον των Πατέρων της Εκκλησίας
Μετά από λίγο, αυτός ο υποκριτής πήγε στην Κωνσταντινούπολη όπου βρήκε μερικούς απλούς Μοναχούς, προσποιήθηκε ότι ήθελε να γίνει μαθητής και φίλος τους.
Ακούοντας από αυτούς κατ’ ιδίαν μερικά από εκείνα τα οποία πρέπει να προσέχουν οι αρχάριοι Μοναχοί στην νοερά προσευχή και επειδή δεν είχε καλή προαίρεση, αλλά ζητούσε να τους συκοφαντήσει, εκίνησε εναντίον τους την καταραμένη γλώσσα του και τα άσεβή χέρια του, ονομάζοντας τους αιρετικούς και γράφοντας εναντίον της ιεράς προσευχής και της μυστικής θεωρίας.
Όμως προτού να φανερωθούν αυτές οι βλασφημίες του, κατηγορήθηκε και κατεξευτελίστηκε ενώπιον του οικουμενικού Πατριάρχου και για άλλες αισχρές και μιαρές πράξεις του. Έτσι λοιπόν ανέντιμα αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη και επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη, εξακολουθώντας και εκεί τις ίδιες κατηγορίες εναντίον των Μοναχών.
Ο Άγιος αναγκάζει τον Βαρλαάμ να φύγει
Όταν είδαν αυτά οι Μοναχοί της Θεσσαλονίκης έγραψαν προς τον Άγιο και τον παρακαλούσαν θερμά να πάει εκεί για να υπερασπιστεί την αλήθεια εναντίον του Βαρλαάμ. Αμέσως τότε έφθασε ο Άγιος στην Θεσσαλονίκη και υπερασπίστηκε την Ορθόδοξη αλήθεια.
Ο Βαρλαάμ επειδή δεν μπορούσε να αντισταθεί κατά πρόσωπο και να τον αντικρούει, έφυγε από την Θεσσαλονίκη και πήγε στην Κωνσταντινούπολη. Στην Θεσσαλονίκη, πού είχε μείνει ο Άγιος τρία ολόκληρα χρόνια, έγραψε τους θαυμαστούς εκείνους λόγους υπέρ της αληθινής πίστεως.
Επειδή όμως δεν είχε την αγαπημένη του έρημο, βρήκε τρόπο και κατασκεύασε ένα μικρό κελί, στα βαθύτερα μέρη του σπιτιού όπου έμενε, και ησύχαζε εκεί όσο μπορούσε.
Ο Άγιος στην Κωνσταντινούπολη
Εκείνη την περίοδο εκοιμήθη η αδερφή του Θεοδότη. Ο μέγας Γρηγόριος, μετά την κηδεία της αδελφής τους, πάλι επεδίδετο στα δικά του, δηλαδή στην ησυχία του, στην νήψι και την προσευχή και στην ασταμάτητη προσοχή των θείων θεωριών και αποκαλύψεων.
Ο εχθρός όμως των θεωριών, ο μιαρός Βαρλαάμ, πήγε στην Κωνσταντινούπολη όπου προβάλλοντας ως δόλωμα την έξω σοφία, σε εκείνους πού τους άρεσαν αυτά, σε μικρό χρονικό διάστημα κατάφερε να παρασύρει όλους αυτούς στην κακοδοξία του και μάλιστα και τον Πατριάρχη, παρ’ ολίγο δε θα τους έπειθε να αρνηθούν και αυτήν την ίδια την Ορθοδοξία.
Αφού πείσθηκε ο Πατριάρχης από τους λόγους του Βαρλαάμ κάλεσε με πατριαρχικά γράμματα τους θείους κήρυκες της Ορθοδοξίας, οι οποίοι ήσαν ο θειος Γρηγόριος και οι ομόφρονες του, να προσέλθουν στο Κριτήριο της Εκκλησίας, ως υπεύθυνοι.
Ο Άγιος πήρε μαζί του τον Ισίδωρο, τον Μάρκο και τον Θεόδωρο, τους κορυφαίους φίλους του και έφθασε στην πόλη.
Εκεί βρίσκοντας σχεδόν όλους τους εκλεκτούς (εκτός από έναν ή δύο) να έχουν παρασυρθεί από τις φλυαρίες του Βαρλαάμ, τους οδήγησε στην Ορθοδοξία με την χάριν του Παναγίου Πνεύματος, ακόμη και αυτόν τον ίδιο τον Πατριάρχη, οι οποίοι αφού διάβασαν και τους θαυμαστούς εκείνους λόγους, τους οποίους είχε γράψει εναντίον του Βαρλαάμ και των βλασφημιών του, όλοι μαζί τον ανέδειξαν διδάσκαλο της ευσεβείας και σύμφωνο με τους θείους Πατέρες της Εκκλησίας, αλλά και ο ίδιος ο Πατριάρχης του απέδωσε μεγάλες ευχαριστίες.
Επειδή όμως ήταν ανάγκη για να γίνει κοινή Σύνοδος, για να εξαλειφθεί η πλάνη του Βαρλαάμ, όρισε να γίνει αυτή, όταν έλθει ο βασιλεύς. Συγκροτείται λοιπόν Σύνοδος, τον Ιούνιο του 1341, στον Ναό της Αγίας Σοφίας και καταδικάζεται η πλάνη του Βαρλαάμ καθώς και τα βλάσφημα συγγράμματά του.
Ο Άγιος μηδενίζει τον Ακίνδυνο
Αλλά όμως ένας άλλος Γρηγόριος, ο οποίος λεγόταν Ακίνδυνος, άνθρωπος πανούργος και δολερός παρουσιάζεται ξαφνικά διάδοχος και κληρονόμος της πλάνης του Βαρλαάμ.
Και πάλι ο θειος Γρηγόριος αναδεικνύεται μέγας αγωνιστής και λαμπρός αθλητής υπέρ της Ορθοδοξίας, εξαφανίζοντας την πλάνη από τις θειες Γραφές και την διδασκαλία της Εκκλησίας μας.
Ο Άγιος στην φυλακή
Δεν πέρασαν όμως περισσότερο από δύο μήνες από την στιγμή πού έγινε η Σύνοδος αυτή, και ξεσηκώθηκε εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των πολιτών, τον οποίον άναβε κάθε μέρα μάλιστα, ο τότε Πατριάρχης Ιωάννης, ο ονομαζόμενος Καλέκας.
Επειδή δεν συμφωνούσε μαζί του ο θειος Γρηγόριος, αλλά τον συμβούλευε να ειρηνεύσει και να σταματήσει την μάχη, κινείται εναντίον και ύστερα από πολλές συκοφαντίες, ότι ήταν αίτιος του τότε πολέμου, τον καταδίκασε σε σκοτεινή φυλακή.
Χειροτονείται Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης
Η Άννα, η τότε βασίλισσα, όταν άκουσε ότι ο Πατριάρχης χειροτόνησε Διάκονο τον Ακίνδυνο, ο οποίος ήταν από δύο Άγιες Συνόδους αναθεματισμένος, τον έδιωξε από την Εκκλησία. Καταδίκασαν τον Πατριάρχη ως αιρετικό.
Αμέσως τότε σταμάτησε και ο εμφύλιος πόλεμος και έτσι βγήκε από την φυλακή ο θειος Γρηγόριος και ύστερα από τόσους αγώνες και καταδίκες επανέρχεται λαμπρά με τα στεφάνια της ομολογίας στους αγαπητούς αδελφούς του.
Τότε χειροτονείται Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, αφού προηγουμένως προσκλήθηκε επιμόνως και από τον ίδιο τον βασιλέα και από τον Πατριάρχη Ισίδωρο.
Ο Άγιος στη Λήμνο
Επειδή όμως και στην Θεσσαλονίκη ακολούθησε προηγουμένως σφοδρή διαμάχη, η οποία δεν είχε ακόμη σταματήσει, γι αυτό διώκεται από τους Θεσσαλονικείς, ο άξιος Αρχιερεύς του Θεού, Γρηγόριος. Έτσι φεύγοντας από εκεί πήγε πάλι στο Άγιον Όρος.
Αλλά και πάλι ακολούθησαν άλλες αφορμές ταραχής και διχόνοιας και πάλι όμως ο Αρχιερεύς εμποδίστηκε και από την Θεσσαλονίκη και από την Μητρόπολι και με ψήφο της Μεγάλης Εκκλησίας πήγε στην Λήμνο, στην οποίαν με τη διδασκαλία του και με τα θαύματά του πάρα πολύ ωφέλησε τον λαό.
Επιστρέφει στην Θεσσαλονίκη
Τέλος οι Θεσσαλονικείς δεν άντεχαν να βλέπουν οι ξένοι να απολαμβάνουν τον δικό τους καλό ποιμένα, εξ αιτίας μερικών σκανδαλοποιών.
Έτσι ετοίμασαν ένα αρχοντικό πλοίο αποκλειστικά για τον σκοπό αυτό και αφού επιβιβάσθηκαν σε αυτό οι πρώτοι άρχοντες της Εκκλησίας πήγαν στην Λήμνο και μετά από λίγες ημέρες έφεραν τον καλό Ποιμένα στην ποίμνη του.
Στην Κωνσταντινούπολη και πάλι για την Σύνοδο
Επειδή όμως οι ομοϊδεάτες του Βαρλαάμ και του Ακίνδυνου δεν σταμάτησαν να ταράζουν την Ορθόδοξη Εκκλησία, γι αυτό ο Βασιλεύς μαζί με τον Πατριάρχη αποφασίζουν να συγκροτήσουν πάλι Σύνοδο το 1351 στην βασιλεύουσα, για να εξετασθούν από την αρχή εκείνα τα οποία έλεγαν εκείνοι, διότι αυτό το ζητούσαν εκείνοι κάθε μέρα.
Έτσι μαζί με τους άλλους, καλείται και ο θειος Γρηγόριος, ο αξιότερος όλων, με βασιλικά και πατριαρχικά γράμματα.
Όταν λοιπόν συγκροτήθηκε η Σύνοδος, η οποία ήταν εξαιρετικά λαμπρή και μεγάλη, παρακινηθείς ο Άγιος πολύ από τον βασιλέα και από την Σύνοδο, κήρυξε ενώπιον όλης της Συνόδου τα Ορθόδοξα δόγματα της πίστεως με λόγους και συγγράμματα και θαυμάσιες ρητορίες. Μετά το τέλος της Συνόδου, γύρισε όσο πιο γρήγορα μπορούσε στο ποίμνιο του.
Αρρωσταίνει βαριά
Αφού πέρασε ένα χρόνο στην επαρχία του, έπεσε σε φοβερή και πολυήμερη ασθένεια, επειδή ταλαιπωρήθηκε υπερβολικά το σώμα του, από τους ασταμάτητους κόπους, τους πολλούς πειρασμούς και από τα συχνά ταξίδια.
Έτσι ενώ όλοι τον είχαν αποφασίσει ότι θα πεθάνει, ο πανάγαθος όμως Θεός του χάρισε πάλι ανέλπιστα την ζωή, διότι τον ετοίμαζε για νέους αγώνες και πορείες και παλαίσματα, ως γενναίο αθλητή.
Αιχμάλωτος των Οθωμανών
Δεν είχε ακόμη γίνει καλά ο Άγιος, όταν από τις πολλές και μεγάλες παρακλήσεις του βασιλέως Ιωάννου του Παλαιολόγου αναγκάσθηκε να πάει πάλι στην Κωνσταντινούπολη για να μεσολαβήσει στον πεθερό του βασιλέα Ιωάννη Κατακουζηνό να τους συμφιλίωση στις διαμάχες τους, ένεκα των οποίων έμενε στη Θεσσαλονίκη.
Αλλά ο Θεός από ψηλά, ο Βασιλεύς των βασιλευόντων, τον έστειλε σε άλλη υπηρεσία. Διότι ενώ πήγαινε στην Κωνσταντινούπολη, αιχμαλωτίσθηκε από τους Τούρκους, και οδηγήθηκε από αυτούς σαν δούλος στην Ασία.
Μετά από ένα ολόκληρο χρόνο παρακίνησε ο Θεός μερικούς Σέρβους, έμπορους, ανθρώπους με καλή προαίρεση, οι οποίοι με πολλή προθυμία έδωσαν χρήματα και ελευθέρωσαν τον Άγιο. Αφού έμεινε ο Άγιος λίγο καιρό στην βασιλεύουσα επέστρεψε το θέρος του 1355 και στην δική του επαρχία.
Προβλέπει το τέλος του
Αλλά επειδή και αυτός σαν άνθρωπος πού ήταν, έπρεπε να πληρώσει το κοινό χρέος, όταν πέρασαν τρία χρόνια από την τελευταία φορά πού επέστρεψε από την Κωνσταντινούπολη το 1359, αρρώστησε και έπεσε στο κρεβάτι.
Τότε διδάσκοντας όσους ευρισκόντουσαν εκεί, προείπε το τέλος του, φανερώνοντας κατηγορηματικά προ πολλών η μερών και αυτήν την ημέρα κατά την οποίαν επρόκειτο να τελειώσει.
Διότι είπε προς τους φίλους του, ότι θα έλθει το τέλος του ύστερα από την εορτή του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου δηλαδή την δεκάτη τετάρτη του μηνός Νοεμβρίου. Επειδή του είχε παρουσιαστεί σε όραμα ο θειος Χρυσόστομος και τον καλούσε ως ομότροπο του και αγαπητό του και συγκάτοικο.
«Τα επουράνια εις τα επουράνια»
Όταν ο Αρχιερεύς του Θεού είχε φθάσει στο τέλος και βάδιζε με όλη την προσοχή τον δρόμο προς τα ουράνια, ψιθύριζε κάτι με αδύνατη φωνή και οι ευρισκόμενοι εκεί αυξάνοντες την προσοχή τους να ακούσουν τί έλεγε, άλλο δεν άκουσαν, παρά μόνο τα ακόλουθα ιερά λόγια: «Τα επουράνια εις τα επουράνια».
Αυτά τα έλεγε ασταμάτητα, μέχρις ότου η θεία και υπερουράνιος Χάρις, η οποία κατοικούσε στην ουράνια εκείνη ψυχή, την ξεχώρισε από το σώμα, στις 14 Νοεμβρίου. Έζησε ο θαυμάσιος Γρηγόριος εξήντα τρία χρόνια από τα οποία δώδεκα και εξ μήνες ποίμανε σαν Αρχιερεύς την Εκκλησία του Θεού.
Γέμισε το κελί του ουράνιο φώς
Όταν η μακάρια του ψυχή βγήκε από το σώμα η παντουργός Χάρις του Αγίου Πνεύματος φανέρωσε κατά θαυμάσιο τρόπο σε όλους την εσωτερική λαμπρότητα της ψυχής του, επειδή φώς πολύ και παράδοξο γέμισε το κελί εκείνο, στο οποίο εκείτο το ιερό Λείψανο του Αγίου.
Συγχρόνως έλαμψε και το πρόσωπο του, με μια θεϊκή λάμψη. Την υπερούσια αυτή λαμπρότητα του προσώπου του Αγίου την είδαν σχεδόν όλοι οι άνθρωποι της πόλεως, οι οποίο έτρεξαν τότε κατά τον ενταφιασμό του ιερού εκείνου Λειψάνου.
Έμεινε δε αχώριστη η Χάρις του Παναγίου Πνεύματος, από τον Άγιο και από το ιερό αυτού Λείψανο, και ανέδειξε από εκεί και έπειτα τον ιερό τάφο, κατοικητήριο του θείου φωτός, πηγή θαυμάτων, βρύση ιερών χαρισμάτων και αδάπανο κοινό ιατρείο.
Έργα του Αγίου Γρηγορίου
Διασώζονται σχεδόν όλα από το πλήθος των ιερών συγγραμμάτων του θείου Γρηγορίου.
Στην Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, στον 4ο τόμο ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης μακαριστός Π. Κ. Χρήστου τα ταξινομεί κατά το περιεχόμενο, την μορφή και τον χρόνο συντάξεως στις έξης ομάδες:
Α. Συγγράμματα περί του Αγίου Πνεύματος.
Β΄. Επιστολαί προς τους πρώτους ηγέτας των αντιησυχαστών.
Γ΄. Συγγράμματα υπέρ των ησυχαζόντων.
Δ΄. Ομολογιακά κείμενα.
Ε΄. Επιστολαί αναφερόμεναι εις την έριδα.
ΣΤ΄. Πραγματείαι αναφερόμεναι εις την έριδα.
Ζ΄. Αντιρρητικοί κατά Ακίνδυνου.
Η΄. Προς Νικηφόρον Γρηγοράν συγγράμματα.
Θ΄. Κείμενα σχετικά με το ποιμαντικόν έργον του συγγραφέως.
Ι΄. Ασκητικά και πνευματικά συγγράμματα.
ΙΑ΄. Ομιλίαι.
Ἀπολυτίκιον Ἦχος πλ. α’. Τὸν συνάναρχον Λόγον.
Τὸ πολύφωνον στόμα τῆς θείας χάριτος, τῶν Ὀρθοδόξων δογμάτων τὴν ἀληθῆ θησαυρόν, ἀνυμνοῦμέν σε πιστῶς Πάτερ Γρηγόριε· τῆς Ἐκκλησίας γὰρ φωστήρ, ἀνεδείχθης φαεινός, καὶ κλέος Θεσσαλονίκης· ἥτις ἐν σοὶ καυχωμένη, λαμπρῶς γεραίρει τοὺς ἀγῶνάς σου.
Ἕτερον Ἀπολυτίκιον Ἦχος πλ. δ’.
Ὀρθοδοξίας ὁ φωστήρ, Ἐκκλησίας τὸ στήριγμα καὶ διδάσκαλε, τῶν Μοναστῶν ἡ καλλονή, τῶν θεολόγων ὑπέρμαχος ἀπροσμάχητος, Γρηγόριε θαυματουργέ, Θεσσαλονίκης τὸ καύχημα, κῆρυξ τῆς χάριτος, ἱκέτευε διὰ παντός, σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν.
Κοντάκιον Ἦχος δ’. Ὁ ὑψωθεὶς ἐν τῷ Σταυρῷ.
Θεσσαλονίκη ἡ περίβλεπτος πόλις, τὴν σὴν ἁγίαν ἑορτάζουσα μνήμην, πρὸς εὐφροσύνην συγκαλεῖται ἅπαντας· ταύτης ποιμενάρχης γάρ, θεοφόρος ἐδείχθης, καὶ σοφὸς διδάσκαλος, Ἐκκλησίας ἁπάσης· χαριστηρίους ὅθεν σοι ᾠδάς, ᾄδομεν πάντες, Γρηγόριε μέγιστε.
Ἕτερον Κοντάκιον Ἦχος πλ. δ’. Τῇ ὑπερμάχῳ.
Τὸ τῆς σοφίας ἱερὸν καὶ θεῖον ὄργανον Θεολογίας τὴν λαμπρὰν συμφώνως σάλπιγγα Ἀνυμνοῦμέν σε Γρηγόριε θεορρῆμον. Ἀλλ’ ὡς νοῦς νοΐ τῷ πρώτῳ παριστάμενος, Πρὸς αὐτὸν τὸν νοῦν ἡμῶν Πάτερ ὁδήγησον, Ἵνα κράζωμεν, χαῖρε κῆρυξ τῆς χάριτος.
Μεγαλυνάριον
Χαίροις Ἐκκλησίας λαμπρὸς φωστήρ, καὶ Θεσσαλονίκης, ποιμενάρχης θεοειδής· χαίροις τοῦ ἀκτίστου, φωτὸς ὄργανον θεῖον, καὶ θεολόγων στόμα, Πάτερ Γρηγόριε.
