Στην ορθόδοξη Παράδοση, οι πνευματικοί οδηγοί επιζητούσαν πάντοτε να αποφύγουν κάθε είδος καταναγκασμού και πνευματικής βίας στις σχέσεις τους με τους μαθητές τους. Αν, υπό την καθοδήγηση του Αγίου Πνεύματος, ομιλούν και ενεργούν με κύρος, το κύρος προέρχεται από την ταπεινή αγάπη.
Θέλοντας να αποφύγουν κάθε μηχανικό εξαναγκασμό, αρνούνται μερικές φορές να δώσουν στους μαθητές τους κάποιο κανόνα ζωής, κάποιο σύνολο εξωτερικών εντολών που να εφαρμόζονται αυτόματα.
Κατά ένα σύγχρονο Ρουμάνο μοναχό, ο γέροντας δεν είναι «νομοθέτης αλλά μυσταγωγός».
Δεν καθοδηγεί τους άλλους επιβάλλοντας κανόνες, αλλά συμμεριζόμενος τη ζωή τους. Κάποιος μοναχός είπε στον αββά Ποιμένα: «αδελφοί οικούσι μετ’ εμού˙ θέλεις κελεύσω αυτοίς; Λέγει αυτώ ο γέρων. Ουχί… θέλουσι και αυτοί, πάτερ, ίνα κελεύσω αυτοίς.
Λέγει αυτώ ο γέρων. Μη· αλλά γενού αυτοίς τύπος, και μη νομοθέτης» (κάποιοι αδελφοί ήλθαν να ζήσουν μαζί μου· θέλεις να τους δώσω εντολές; Όχι, είπε ο γέροντας. Όμως, πάτερ, επέμεινε ο μοναχός, οι ίδιοι μου ζητούν να τους δώσω εντολές. Όχι, επανέλαβε ο ποιμήν, γίνε παράδειγμα σ’ αυτούς κι όχι νομοθέτης!).
Το ίδιο δίδαγμα βγαίνει και από μια ιστορία που είπε ο Ισαάκ, Πρεσβύτερος των Κελίων. Ως νέος, έμεινε στην αρχή με τον αββά Κρόνο και μετά με τον αββά Θεόδωρο της Φέρμης κανείς τους όμως δεν του έλεγε τι να κάνει.
Ο Ισαάκ παραπονέθηκε στους άλλους μοναχούς, που πήγαν και διαμαρτυρήθηκαν στον Θεόδωρο. «Αλλ’ εάν θέλη», απάντησε στο τέλος ο Θεόδωρος, «ο βλέπει με ποιούντα, ποιήσει και αυτός» (αν θέλει, ας κάνει ό,τι βλέπει να κάνω εγώ).
Όταν ζήτησαν από τον Βαρσανούφιο να δώσει ένα λεπτομερή κανόνα ζωής, αρνήθηκε, λέγοντας: «δεν θέλω να είσαστε κάτω από τον νόμο, αλλά μέσα στη Χάρη». Και σε άλλες επιστολές του έγραψε: «Γνωρίζετε πως ποτέ δεν επιβάλαμε αλυσίδες σε κανένα…
Μη βιάζετε την ελεύθερη βούληση των ανθρώπων, αλλά σπείρετε εν ελπίδι· διότι ο Κύριος μας κανέναν δεν εξανάγκασε, αλλά δίδαξε το Ευαγγέλιο και όποιος ήθελε Τον άκουσε».
Μη βιάζετε την ελεύθερη βούληση των ανθρώπων.
Το έργο του πνευματικού πατέρα δεν είναι να καταστρέψει την ελευθερία μας, αλλά να μας βοηθήσει να δούμε την αλήθεια για τον εαυτό μας· δεν είναι να καταπιέσει την προσωπικότητά μας, αλλά να μας καταστήσει ικανούς να ανακαλύψουμε τον αληθινό μας εαυτό, να ωριμάσουμε και να γίνουμε αυτό που πραγματικά είμαστε.
Αν περιστασιακά ο πνευματικός πατέρας απαιτεί απόλυτη και φαινομενικά «πικρή» υπακοή από τον μαθητή του, τούτο ποτέ δεν γίνεται ως αυτοσκοπός, ούτε με την προοπτική της υποδούλωσής του.
Σκοπός αυτού του είδους «θεραπείας-σοκ» είναι απλά να απελευθερώσει τον μαθητή από τον ψεύτικο και απατηλό «εαυτό», για να μπορέσει να εισέλθει στην αληθινή ελευθερία˙ η υπακοή γίνεται κατ’ αυτόν τον τρόπο η πύλη προς την ελευθερία.
Ἐπίσκοπος Διοκλείας Κάλλιστος Ware