Ἡ θέσις τοῦ ψάλτου ἐν τῇ λατρείᾳ.
Πᾶν ὅ,τι σχετίζεται πρός τό ἔργον τῆς Ἐκκλησίας ἐν γένει, καί εἰδικώτερον πρός τήν ἐν τῷ Ναῷ δημοσίαν προσευχήν καί λατρείαν, ἀσφαλῶς δέν δύναται να ὑποχθῇ εἰς τά συνήθη βιοτικά ἔργα καί ἐπαγγέλματα.
Κατά ταῦτα καί τό ἔργον τοῦ ἱεροψάλτου δέν εἶναι ἐπάγγελμα (μολονότι εἶναι δίκαιον νά ζῇ ἀπό τό ἔργον αὐτό), ἀλλά ἔργον ἱερόν, καί ὡς τοιοῦτον πρέπει νά τό ἀντιλαμβάνεται καί τό ἐκτελῇ Διότι σκοπό τῆς ψαλμῳδίας δέν εἶναι ἡ τέρψις, ἀλλά ἡ ζωηρά καί ἀπό καρδίας ἔκφρασις εὐσεβῶν συναισθημάτων, ἡ πρός τόν Θεόν ἀνύψωσις καί ἐπικοινωνία καί ἡ ἐξ αὐτῆς πνευματική ἐνίσχυσις καί χριστιανική πρόοδος τῶν πιστῶν.
Εἰς τό ἔργον αὐτό τεταγμένος ὁ ἱεροψάλτης, εἶναι φυσικόν ὅτι ἔχει καί θέσιν ἐξαιρετικήν μεταξύ τῶν πιστῶν. Ἐνῷ ὁ ἱερεύς τελεῖ τά μυστήρια καί ἀναπέμπει εὐχάς καί δεήσεις, ὁ ἱεροψάλτης παριστάται εἰς αὐτά ὡς βοηθός καί ἀναφέρει παντός εἴδους ὑμνολογίας καί συμμετέχει ἐνεργῶς εἰς τήν ἐπιτέλεσιν τῆς λατρείας.
Ὅτι δέ σημαίνουσαν θέση κατέχουν οἱ ἱεροψάλται εἰς τόν Ναόν, μαρτυρεῖ ὄχι μόνον αὐτό τό ἔργον των, ἀλλά καί τό ὅτι ἀποτελοῦν ἰδιαιτέραν τάξιν ἀπό αὐτούς τούς πρώτους αἰώνας τῆς Ἐκκλησίας καί ὡς τοιαύτῃ τάξις ἀναφέρονται εἰς τάς ἀρχαίας λειτουργίας καί εἰς κανόνας τῶν ἱερῶν Συνόδων (1)· θεωροῦνται δέ ὡς κατώτεροι κληρικοί καί καθιεροῦνται εἰς τό ἔργον των μέ ὁρισμένην χειροθεσίαν (2).
Ἐπειδή δέ εἰς τήν ἀρχαιοτάτην Ἐκκλησίαν συνέψαλλε κατ’ ἀρχάς πᾶς ὁ λαός ἔπειτα δέ, διά τό πλῆθος τῶν πιστῶν καί τῶν ὕμνων ἀφέθη ἡ ψαλμωδία εἰς ὁρισμένα πρόσωπα, ἐκ τούτου εὐλόγως θεωρεῖται ὁ ψάλτης ὡς ἐκπρόσωπος τοῦ λαοῦ εἰς ὅσα ψάλλει ἤ ἀπαγγέλλει.
Καί εἶναι βέβαιον ὅτι ἀπό τήν εὐσυνείδητον ἐκπλήρωσιν τῆς ἐκκλησιαστικῆς αὐτῆς ὑπηρεσίας ἐξαρτᾶται κατά μέγα μέρος ἡ κατανυκτική καί εὐάρεστος “ἐν πνεύματι και ἀληθείᾳ” λατρεία πρός τόν Θεόν καί ἡ ἐξ αὐτῆς διδασκαλία καί ὁ ἁγιασμός τῶν χριστιανῶν (3).
Καί εἶναι ἐπίσης βέβαιον, ὅτι ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει ἔχει καί ὁ ψάλτης νά ἀποκομίσῃ ὄχι μόνον τῶν χριστιανῶν τήν ἐκτίμησιν καί τόν σεβασμόν, ἀλλά καί ὠφέλειαν ψυχικήν καί εὐλογίαν παρά τοῦ Θεοῦ.
Πρός ἐξασφάλισιν ὅλων αὐτῶν πρέπει ὁ ψάλτης νά συγκεντρώνει προσόντα τινά ἀπαραίτητα καί νά φυλάττῃ εἰς τό ἔργον του ὁρισμένας ἀρχάς. Περί τούτων δέ θά δώσωμεν ἐξήγησιν εὐθύς ἀκολούθως.
§ 126. Κύρια προσόντα τοῦ ψάλτου. Ὅσοι ἀναλαμβάνουν τό ἔργον τῆς ἱερᾶς ὑμνωδίας ἐν τῷ Ναῷ πρέπει νά συγκεντρώνουν προσόντα ἀφ’ ἑνός φυσικά, ἀφετέρου γραμματικά καί ἐκ τρίτου ἠθικά.
α) Καί φυσικά μέν προσόντα εἶναι ἡ καλλιφωνία, τό θεῖον τοῦτο δῶρον, τό ὁποῖον ὀλίγοι ἔχουν, καί ἡ σχετική πρός αὐτό μουσική ἀντίληψις καί καλαισθησία. Ὁ ψάλτης πρέπει νά εἶναι καλλίφωνος, διά ν’ ἀκούεται εὐχαρίστως.
Ἡ ἔλλειψις καλῆς φωνῆς ἀδικεῖ τήν καλήν ἐκτέλεσιν. Ἐάν δέν λείπει τό προσόν αὐτό, πολύ ὀλίγον ἀναπληρώνει τήν ἔλλειψιν ἤ ἔστω μεγάλη μουσική μόρφωσις.
Καί ἐπειδή ὁ κακόφωνος ἐνδεχεται καί νά φυγαδεύει τούς πιστούς ἀπό τόν Ναόν, προτιμότερον θά εἶναι νά ἀφήσῃ τήν θέσιν του εἰς ἄλλον καλλίφωνον, ἐφ’ ὅσον θά ὑπάρχει τοιοῦτος.
Ἡ δέ μουσική ἀντίληψις καί καλαισθησία, καί ἄν δέν ὑπάρχει εἰς ἀρκετόν βαθμόν ἐξαρχῆς, εἶναι δυνατόν μέ τάς συνεχεῖς μουσικάς μελέτας καί σπουδάς, καθώς καί μέ τήν παρακολούθησιν ἐμπείρων καί δοκίμων ψαλτῶν νά καλλιεργηθῇ καί ἀναπτυχθῇ.
Ἔγκειται δέ τό προσόν τοῦτο εἰς τό ν’ ἀντιλαμβάνεται ὁ ψάλτης εὐκόλως ποῖον εἶναι τό ὀρθόν καί εὐχάριστον εἰς τήν ψαλμωδίαν καί ποῖον τό ἐν ἐσφαλμένον καί δυσάρεστον, ποῖα εἶναι τά ἁρμόζοντα εἰς τήν ἱερότητα τοῦ Ναοῦ καί πῶς πρέπει νά οἰκονομοῦνται εἰς τήν ψαλμωδίαν δυσχέρειαι ἕνεκα ἀσυμμετρίας τινός τῶν ὕμνων ἤ ἀκανονίστου τονισμοῦ ἤ στίξεως, ἐν γένει δέ ποῖον εἶναι τό καλύτερον ἀπό ἀπόψεως καλαισθησίας εἰς τήν ἐκτέλεσιν.
Εἰς τά φυσικά προσόντα ἀνήκει καί ἀνάλογως ὑγεία τοῦ σώματος, ἡ ὁποῖα δίδει τήν ἀντοχήν εἰς τούς κόπους τῆς ψαλμωδίας. Διότι εἶναι προφανές ὅτι ὀργανισμός καχεκτικός δέ θά εἰμπορέσῃ νά βαστάσῃ ἐπί πολύ ἀκινδύνως τόν κόπον αὐτόν.
β) Μέ τά γραμματικά δέ προσόντα ἐννοοῦμεν ὅτι ὁ ψάλτης πρέπει νά ἔχῃ καί ἀνάλογον μόρφωσιν γραμμάτων· διότι τότε θά εἶναι εἰς θέσιν νά ἐννοῇ τό περιεχόμενον τῶν ὕμων καί ἀναγνωσμάτων καί νά μή καταντᾷ ὡς ἄψυχον μουσικόν ὄργανον.
Ὁ ἐγγράμματος ἱεροψάλτης δύναται νά ἐφαρμόζῃ τήν ψαλμικήν παραγγελιαν “ψάλετε συνετῶς” (ψαλμ. μστ΄ 8), δηλ. μέ κατανόησιν καί παρακολούθησιν τῆς ἐννοίας τῶν ὕμνων (4). Ἐπί πλέον θά εἶναι εἰς θέσιν νά καθιστᾷ τό ψαλλόμενον καταληπτόν καί εἰς τούς ἀκούοντας.
Διότι θ’ ἀποφεύγῃ τά λάθη, θά τονίζῃ ὅσα χρειάζονται ἱδιαίτερον τονισμόν, θά χωρίζῃ εἰς τάς φράσεις ἀναλόγως τῆς ἐννοίας, καί ἐν γένει θά ζωντανεύῃ διά τῆς φωνῆς τό ψαλλόμενον, ὥστε νά ἐπιδρᾷ περισσότερον εἰς τάς ψυχάς τῶν ἀκουόντων.
γ) Ἠθικά δέ προσόντα εἶναι ὅσα ἀνάγονται εἰς τό ἦθος καί τόν χαρακτῆρα τοῦ ψάλτου. Ἐάν πᾶς χριστιανός πρέπῃ νά ζῇ βίον εὐσεβείας καί ἀρετῆς, τό καθῆκον τοῦτο βαρύνει ἱδιαιτέρως τούς λειτουργούς τῆς Ἐκκλησίας, μεταξύ δέ αὐτῶν καί τούς ψάλτας.
Διότι αὐτοί ἔχουν τήν ὑψηλήν τιμήν νά προσφέρουν ἐκ μέρους τοῦ χριστιανιοῦ πληρώματος λατρείαν αἰνέσεως καί εὐχαριστίας καί ἱκεσίας πρός τόν ἄπειρον Δημιουργόν καί Πατέρα, τόν ἅγιον Θεόν.
Διά τοῦτο ὁ ἱεροψάλτης, ἔχων ὑπ’ ὄψιν τό “Οὐχ ὡραῖος, αἶνος ἐν στόματι ἁμαρτωλοῦ” (Σοφ. Σειράχ, ιε΄ 9), πρέπει νά εἶναι πιστός καί εὐσεβής καί ἀφωσιωμένος εἰς τόν Χριστόν καί τήν Ἐκκλησίαν.
Τόσον δέ ἐν τῷ Ναῷ, ὅσον καί ἔξω αὐτοῦ, ὀφείλει νά εἶναι σεμνός καί σοβαρός καί ἀξιοπρεπής, καί νά μή δίδῃ ἀφορμήν σκανδάλου τινός, ἀλλά νά παρέχῃ ἑαυτόν παράδειγμα ζωῆς χριστιανικῆς.
Διότι ἄλλως θ’ ἀκούσῃ τό, “Μετάστησον ἀπ’ ἐμοῦ ἦχον ὡδῶν σου, καί ψαλμόν ὀργάνων σου οὐκ ἀκούσομαι” (Ἀμώς ε΄ 23). Ἐκτιμῶν δέ τό ἔργον του ὡς ἔργον ἱερόν, δέν πρέπει νά ψάλλῃ ἁπλῶς διά τόν μισθόν καί τήν ἀμοιβήν (5), οὔτε νά ἀποβλέπῃ εἰς τήν ἐπίδειξιν καί τόν ἔπαινον τῶν ἀνθρώπων, ἀλλά μόνον εἰς τήν εὐσυνείδητον ἐκπλήρωσιν τοῦ καθήκοντος καί τήν εὐαρέστησιν ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ.
Πρός τούς ἱερεῖς πρέπει νά δεικνύῃ τόν ὀφειλόμενον σεβασμόν καί νά ἔχῃ ὑπ’ ὄψιν, ὅτι πρωτεῦον πρόσωπον εἰς τόν Ναόν δέν εἶναι ὁ ψάλτης, ἀλλά ὁ ἱερεύς. Πρός δέ τούς συναδέφλους του πρέπει νά φέρεται μέ εὐγένειαν καί ἀγάπην, χωρίς νά ὑποτιμᾷ ἤ κακολογῇ κανένα, ἔστω καί ἄν αὐτός ὑπερέχῃ ἀπό ἐκείνους.
Ἀλαζονεῖαι, φθόνοι, φιλονεικίαι καί ὕβρεις εἶναι ὅλως ἀνάρμοστοι εἰς ἄνθρωπον, ὁ ὁποῖος ἔργον ἔχει τήν ὑμνῳδίαν πρός τόν Θεόν. Ἐφ’ ὅσον δέ ἡ φωνή του εἶναι καθιερωμένη εἰς ὑπηρεσίαν τοῦ Θεοῦ, δέν ἐπιτρέπεται νά χρησιμοποιῇ αὐτήν εἰς ἄσματα κοσμικά καί διασκεδάσεις, οὔτε νά ἐκτρέπεται εἰς οἰνοποσίαν καί μέθην.
Διότι ὅλα αὐτά καί τόν χαρακτῆρα διαφθείρουν καί τήν ὑπόληψιν καταρρίπτουν, ἀλλά καί τήν φωνήν σύν τῷ χρόνῳ ἐπηρεάζουν ἐπιβλαβῶς καί συντελοῦν εἰς τόν πρόωρον μαρασμόν τοῦ σώματος.
Καρπός τῆς εὐσεβείας εἶναι καί ἡ ἐν τῷ Ναῷ εὐλάβεια, ἡ ὁποία ἐκδηλώνεται πρό πάντων εἰς τήν ὅλην στάσιν καί συμπεριφοράν τοῦ ψάλλοντος. Ἡ στάσις του εἰς τόν Ναόν πρέπει νά εἶναι σοβαρά καί σεμνή, ὁπότε θά εἶναι παράδειγμα δι’ ὅλον τό ἐκκλησιάσμα· διότι ὅλοι βλέπουν καί παρακολουθοῦν τόν ψάλτην.
Μορφασμοί τοῦ προσώπου καί κινήσεις πρός τά δεξιά καί ἀριστερά καί κρούσεις τοῦ χρόνου διά τοῦ ποδός καί ψυθιρισμοί καί συνοιμιλίαι μέ τούς περί αὐτόν καί σχόλια διά τόν συνάδελφον ψάλτην καί συζητήσεις ἐντός τοῦ ἱεροῦ, ὅλα αὐτά φανερώνουν ὅτι δέν ὑπάρχει ἡ ἀπαιτούμενη εὐλάβεια.
Περί τῆς ἐν τῷ ψάλλειν εὐλαβείας ὁ ἱερός Χρυσόστομος λέγει τά ἑξῆς: “Τί δέ ἐστι τό ζητούμενον καί ὅ παρ’ ἡμῶν ἀπαιτεῖται; Τό τούς θείους ἀναπέμποντας ὕμνους φόβῳ πολλῷ συνεσταλμένους καί εὐλαβείᾳ κεκοσμημένους, οὕτω προσφέρειν τούτους…” (ὁμιλία Α΄ ἐπί τοῦ Ὀζίου). Καί ὁ οε΄ κανών τῆς ΣΤ΄ οἰκουμενικῆς Συνόδου ὁρίζει μεταξύ ἄλλων “…μετά πολλῆς προσοχῆς καί κατανύξεως τάς ψαλμῳδίας προσάγειν τῷ τῶν κρυπτῶν ἐφόρῳ Θεῷ. Εὐλαβεῖς γάρ ἔσεσθαι τούς υἱούς Ἰσραήλ τό ἱερόν ἐδίδαξε λόγιον”.
§ 127. Ὑποχρεώσεις σχετικαί μέ τήν ψαλμῳδίαν. Ἄλλαι ὑποχρεώσεις τοῦ ἱεροψάλτου, ἔχουσαι σχέσιν ἀμεσωτέραν πρός τήν ψαλμῳδίαν, εἶναι πρωτίστως ἡ ἀγάπη πρός τόν ἔργον του καί ἡ ἐπιμέλεια. Δέν πρέπει νά θεωρῇ τό ἔργον του ὡς ἀγγαρίαν, ἀλλά νά τό ἐκτελῇ προθύμως καί εὐχαρίστως.
Ἡ ἐπιμέλεια ἀπαιτεῖ νά προμελετᾷ πάντοτε καί νά ἑτοιμάζῃ ὅσα πρόκειται νά ψάλῃ ἤ ἀπαγγείλῃ, ἀλλά καί τακτικῶς νά μελετᾷ καί νά πλουτίζῃ τάς μουσικάς του γνώσεις καί νά βελτιώνῃ ἑαυτόν συνεχῶς.
Ἀπαραίτητον εἶναι ἐπίσης νά γνωρίζῃ καλῶς τό περιεχόμενον ὅλων τῶν λειτουργικῶν βιβλίων, ὥστε εἰς πᾶσαν ἀνάγκην νά ἀνατρέχῃ εἰς αὐτά καί νά εὑρίσκῃ εὐκόλως ὅσα τοῦ εἶναι χρήσιμα.
Ὡσαύτως ἀπαραίτητον εἶναι νά γνωρίζῃ τό Τυπικόν καί ἐπί τῇ βάσει αὐτοῦ νά κανονίζῃ ἑκάστοτε τά ψάλματα καί τά ἀναγνώσματα. Ἀμέλεια εἰς τό σημεῖονν αὐτό ἑπόμενον εἶναι νά ὁδηγήσῃ εἰς λάθη, τά δέ λάθη ἐκθέτουν τόν ψάλλοντα.
Ὅσον ἀφορᾷ δέ εἰδικώτερον τήν θείαν Λειτουργίαν, εἶναι ἀνάγκη ὁ ψάλτης νά μελετήσῃ καί νά γνωρίσῃ καλῶς ὄχι μόνον τήν τάξιν αὐτῆς, ἀλλά καί τήν ἑρμηνείαν καί ἔννοιαν τῶν κατ’ αὐτήν τελουμένων.
Διότι πρέπει καί αὐτός νά μετέχῃ μέ ἐπίγνωσιν εἰς τάς προσευχάς καί τήν τέλεσιν τοῦ μυστηρίου, νά γνωρίζῃ δέ ποῖα εἶναι τά κρισιμώτερα σημεῖα τῆς Λειτουργίας, ὥστε νά δεικνύῃ πρῶτος αὐτός τήν ἀπαιτουμένην εὐλάβειαν.
Εἰς τήν ἐπιμέλειαν ἀνήκει καί τό νά ψάλλῃ κατά κανόνα “ἀπό διφθέρας”, δηλ. ἀπό βιβλίου μουσικοῦ καί οὐχί ἀπό μνήμης (ἐκτός ἄν πρόκειται περί συντόμων καί συνηθισμένων ὕμνων)· διότι ἡ μνήμη ἑπόμενον εἶναι νά ἀπατήσῃ καί νά ὁδηγήσῃ εἰς σφάλματα.
Ἐπιμέλεια εἶναι καί τό νά ψάλλῃ ὁ ὑπεύθυνος ἱεροψάλτης καί νά μή ἐπιτρέπῃ ἄνευ ἀνάγκης τό ψάλλειν εἰς τόν πρῶτον τυχόντα ἀδέξιον ἤ κακόφωνον ἐρασιτέχνην.
Σχετικῶς πρός τοῦτο ὁ ιε΄ κανών τῆς ἐν Λαοδικείᾳ Συνόδου ὁρίζει· “Μή δεῖν πλέον τῶν κανονικῶν ψαλτῶν τῶν ἐπί τόν ἄμβωνα ἀναβαινόντων καί ἀπό διφθέρας ψαλλόντων ἑτέρους τινάς ψάλλειν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ”.
Κατά τήν ἐποχήν ἐκείνην οἱ ψάλται ἔψαλλον ἐπί τοῦ ἄμβωνος καί ἀπό μουσικοῦ χειρογράφου. Δέν ἐπιτρέπει λοιπόν ὁ κανών αὐτός τήν ἄνευ λόγου ἀνάμιξιν παντός ἀναρμοδίου εἰς τό ἔργον τῆς ψαλμωδίᾳς.
Ἐπίσης ὑποχρέωσις τοῦ ἱεροψάλτου, ἀξία δέ πολλῆς προσοχῆς, εἶναι ἡ συντηρητικότης. Πρέπει δηλ. νά χρησιμοποιῇ εἰς τήν ψαλμῳδίαν μέλη καθιερωμένα, καθώς διέσωσεν αὐτά ἡ πατροπαράδοτος ἐκκλησ. μουσική.
Γνωστόν δέ εἶναι, ὅτι πλεῖστα ἐξ αὐτῶν εἶναι καρπός πείρας μακρᾶς καί ἐργασίας μεγάλων μουσικῶν. Καί ἐπιδέχονται μέν τά βυζαντινά μέλη βελτιώσεις καί περαιτέρω ἐξέλιξιν.
Ἀσφαλῶς ὅμως δέν εἶναι πᾶς ἱκανός καί ἁρμόδιος διά νά συντελέσῃ εἰς τήν βελτίωσιν. Τολμηρόν δέ θά εἶναι νά αὐτοσχεδιάζῃ τις καί νά ὑποχρεώνῃ τό ἐκκλησίασμα ν’ ἀκούῃ εἰς ὥραν λατρείας μέλη ἐντελῶς παραλλάσσοντα καί πρωτάκουστα.
Ὅσοι ἀκολουθοῦν τά γενικῶς ἀνεγνωρισμένα βαδίζουν εἰς ἔδαφος ἀσφαλές· ἐνῷ ὅσοι νεωτερίζουν εἶναι κίνδυνος νά χειροτερεύσουν τήν ψαλμῳδίαν, ἀντί νά τήν καλυτερεύσουν, Κατά ταῦτα ὁ ἱεροψάλτης, κρατῶν τήν ὑγιαίνουσαν βυζαντινήν μουσικήν παράδοσιν, πρέπει ν’ ἀπογεύγῃ τούς ξενισμούς καί τά καινοτομίας.
Ὁ Ναός δέν πρέπει ποτέ ἕνεκα τῆς ψαλμῳδίας νά ὑπενθυμίζῃ καπηλεῖον ἤ θέατρον· διότι τοῦτο θά εἶναι πραγματική ἀσέβεια καί εἰς πᾶν ἄλλο θά συντελῇ, παρά εἰς τήν σεμνήν καί κατανυκτικήν λατρείαν πρός τόν Θεόν.
Σχετικῶς μέ αὐτά ὁ κανών τῆς ΣΤ΄ Οἰκουμενικῆς διατάσσει τούς ψάλτας μεταξύ ἄλλων “… μήτε τι ἐπιλέγει τῶν μή ἐκκλησίᾳ ἁρμοδίων τε καί οἰκείων…”. Ἀνάρμοστα καί ὄχι συνηθισμένα εἰς τήν Ἐκκλησίαν μέλη ἐννοεῖ ὁ κανών ἐκεῖνα, τά ὁποῖα ἀπομιμοῦνται κοσμικήν μουσικήν καί παρουσιάζονται ἐλευθέρια καί ἄσεμνα καί θορυβώδης.
Καί ὁ παλαιός ἑρμηνευτής τῶν ἱερῶν κανόνων Βαλσαμών (ΙΒ΄ αἰών), πατριάρχης Ἀντιοχείας, ἑρμηνεύων τόν ιε΄ κανόνα τῆς ἐν Λαοδικείᾳ συνόδου, λέγει ὅτι “καί τά τῶν ψαλτῶν μινυρίσματα καί τά θυμελικά μελῳδήματα πάντῃ κεκώλυνται”· ἀπαγορεύονται δηλαδή ἐντελῶς τά μικρά ψάλματα τά ὁμοιάζοντα μέ κλαυθμηρισμούς, καθώς καί ὅσα μέλη ἀπιμιμοῦνται τήν μουσικήν τῶν θεάτρων.
Καί ἄλλος παλαιός ἑρμηνευτής τῶν κανόνων καί ἱστοριογράφος, ὁ Ζωναρᾶς (ΙΒ΄ αἰών), ἑρμηνεύων τόν οε΄ κανόνα τῆς ΣΤ΄ οἰκουμενικῆς, λέγει ὅτι ὁ κανών ἀπαγορεύει “τά κεκλασμένα (δηλ. ἡδυπαθῆ) μέλη καί τά μινυρίσματα καί τήν περιττήν τῶν μελῳδιῶν ποικιλίαν, εἰς ᾠδάς ἐκτρεπομένην θυμελικάς καί εἰς ᾄσματα πορνικά”.
Πολύ ἀρχαιότερος δέ ἐκκλησ. συγγραφεύς, ὁ Ἱερώνυμος “τῷ Θεῷ οὐχί φωνῇ, ἀλλ’ ἐν τῇ καρδίᾳ, καί οὐχ οὕτως ὥσπερ ἐν τραγῳδία ἐπιτηδεύεσθαι, διαθρύπτεσθαι, παρέχοντας ἄσματα ἀκούειν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ θεατρικά. Τοὐναντίον προσήκει ἄδειν μετά μέλους καί συνέσεως” (ὑπόμνημα εἰς τήν πρός Ἐφεσ. V, 19).
Διά νά μή αἰτιῶνται δέ οἱ χριστιανοί τήν μεγάλην ἔκτασιν τῶν Ἀκολουθιῶν καί διά τόν λόγον αὐτόν ἀπομακρύνωνται ἀπό τήν λατρείαν, πρέπει ὁ ψάλτης νά προτιμᾷ πάντοτε τά σύντομα μέλη.
Τά ἀργά καί ἐκτεταμένα μέλη, ἐνῷ δαπανοῦν ἀσκόπως χρόνον πολύν καί κουράζουν χωρίς λόγον καί τόν ψάλλοντα καί τούς ἐκκλησιαζομένους, ἐξ ἄλλου καθιστοῦν τά ψαλλόμενα περισσότερον δυσδιάκριτα.
Δέν πρέπει δέ ν’ ἀγνοοῦν οἱ ψάλται, ὅτι τά σύντομα μέλη ἔχουν πολλήν χάριν καί τέχνην, καί ἑπομένως δέν πρέεπιν νά νομίζουν ὅτι μόνον εἰς τά ἀργά ὑπάρχει στάδιον διά νά ψάλλουν ἐντέχνως.
Εἰδικώτερον, ὅσον ἀφορᾷ τήν θ. Λειτουργίαν, πρέπει νά γνωρίζῃ ὁ ψάλτης, ὅτι κέντρον τῆς λατρείας πρός τόν Θεόν εἶναι ἡ τέλεσις τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας, δηλ. ἡ ἀναπαράστασις τῆς σταυρικῆς θυσίας τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ καί ἡ ἑτοιμασία τοῦ μυστικοῦ Δείπνου, διά νά μεταλάβουν οἱ ἱερεῖς καί ὁ λαός.
Δι’ αὐτό ἰδιαιτέρως κατά τήν θ. Λειτουργίαν κυριαρχοῦσαν θέσιν ἔχουν αἱ εὐχαί καί αἱ ἐκφωνήσεις τοῦ τελοῦντος τό μυστήριον ἱερέως. Ἡ ψαλμῳδία πρέπει νά τίθεται εἰς δευτερεύουσαν μοῖραν, ὥστε νά μή ἀποσπᾷ τήν προσοχήν τῶν πιστῶν ἀπό τήν τέλεσιν τοῦ μυστηρίου.
Ὀρθόν λοιπόν εἶναι νά ἀποφεύγωνται κατά τήν θ. Λειτουργίαν τά θορυβώδη καί ἀργά ψάλματα (Δύναμις ἀργόν, ἀργά Χερουβικά καί Λειτουργικά, ἀργά Ἄξιον ἐστίν).
Τά Λειτουργικά, καθώς καί τά Κύριε ἐλέησον καί Παράσχου Κύριε, πρέπει νά εἶναι μᾶλλον ἐμμελής ἀπαγγελία. Τό δέ Κοινωνικόν πρέπει νά διαρκῇ μόνον ὅσον χρόνον ἀπαιτεῖ ἡ ἐντός τοῦ ἱεροῦ μετάληψις ὑπό τῶν κληρικῶν (6).
§ 128. Προσόντα σχετιζόμενα μέ τήν φωνητικήν ἐκτέλεσιν. Ἄλλα προσόντα συντελοῦντα εἰς τήν καλήν ψαλμῳδίαν, εἶναι τά ἑξῆς:
α) Στάσις τοῦ σώματος. Ὄχι μόνον ὄρθιος πρέπει νά εἶναι ὁ ψάλλων, ἀλλά καί νά κρατῇ τό σῶμα εὐθυντενές, χωρίς νά κλίνῃ πρός τά δεξιά ἤ ἀριστερά· ἰδιαιτέρως δέ εὐθυντενής, ἀλλά καί ἀκίνητος, πρέπει νά εἶναι ἡ κεφαλή (7). Ὁ λαιμός πρέπει νά εἶναι ἐλεύθερος, τό δέ στῆθος ὀλίγον προτεταμένον.
Τό στόμα δέν πρέπει νά εἶναι πολύ ἀνοικτόν. Κανονικόν ἄνοιγμα εἶναι ὅσον τό πλάτος τοῦ ἀντίχειρος· σχῆμα δέ τοῦ ἀνοίγματος ὄχι τό στρογγύλιον (Ο), ἀλλά τό ἐλλειψοειδές (Ο).
β) Εὐκρινής προσφορά. Πρό πάντων τά φωνήεντα πρέπει νά προφέρωνται εὐκρινῶς, μέ τήν πραγματικήν προσφοράν των καί ὄχι παρηλλαγμένη, καί νά διαχωρίζωνται σαφῶς αἱ λέξεις τοῦ κειμένου.
Ὡς κανόνα ἄς ἔχῃ ὁ ψάλτης τό ὅτι οἱ ἐκκλησιαζόμενοι διακιοῦνται ν’ ἀκοῦν καθαρῶς ὅλας τάς λέξεις. Ἑπομένως δέν ἐπιτρέπεται νά καταπνίγῃ τά φωνήεντα εἰς τόν λάρυγγά του καί νά μασσᾷ τάς λέξεις καί νά κάμνῃ συναλοιφήν αὐτῶν εἰς τό στόμα του.
Διότι πῶς θ’ ἀντιληφθῇ ὁ λαός τό ψαλλόμενον καί πῶς θά μετάσχῃ εἰς τήν ὑμνολογίαν, ὅταν ἀκούῃ μέλος, δέν διακρίνῃ δέ λέξεις καί φράσεις; Ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει ἡ ψαλμῳδία οὐδέν διαφέρει ἀπό τά κρατήματα (τερερέμ καί νενεκά), τά ὁποῖα ἀντί λόγων ὑμνολογίας προσφέρουν μέλος καί μόνον μέλος (8)
Εἰς τήν εὐκρίνη προφοράν συντελεῖ καί ὁ κανονικός χρόνος. Ὁ πολύ ταχύς χρόνος εἰς τήν ψαλμῳδίαν εἶναι πάντοτε εἰς βάρος τῆς καθαρᾶς ἀπαγγελίας. Διά τοῦτο οἱ ψάλται, καί μάλιστα ὅσοι δέν ἔχουν εὔστροφον φωνήν, πρέπει νά κανονίζουν τόν χρόνον, ὥστε νά προφθάσουν νά προφέρουν εὐκρινῶς καί νά διαχωρίζουν τάς συλλαβάς καί τά λέξεις.
γ) Κανονική ἀναπνοή. Δέν πρέπει ὁ ψάλλων νά κρατῇ ἐπί πολύν τήν ἀναπνοήν του, διότι τοῦτο καί κουραστικόν εἶναι καί τήν καλήν ἔκφρασιν δυσκολεύει. Δέν ἐπιτρέπεται ὅμως νά λαμβάνῃ ἀναπνοήν ἐν μέσῳ λέξεως, ἐκτός ἐννοεῖται εἰς ἀργά μέλη, εἰς τά ὁποῖα αἱ λέξεις λαμβάνουν μεγάλην ἔκτασιν.
Ἡ καλυτέρα στιγμή πρός ἀναπνοήν εἶναι συνήθως 1) ὅπου ὑπάρχει παῦσις (εἴτε σταυρός, εἴτε παῦσις ἡμίσεως χρόνου ἤ ἁπλῆς ἤ διπλῆς)· 2) εἰς καταλήξεις ἀτελεῖς καί ἐντελεῖς, μετά τάς ὁποίας μάλιστα δύναται ν’ ἀφίνῃ ὁ ψάλλων καί ἕνα καί δύο χρόνους ἐν σιωπῇ, πρός ἀναπνοήν καί στιγμιαίαν ἀνάπαυσιν· καί 3) πρό τῆς τελευταίας ἤ μετά τήν τελευταίαν συλλαβήν του ρυθμικοῦ ποδός.
Δέν θά λαμβάνῃ ὅμως ἀναπνοήν εἰς ἕκαστον πόδα. Ὅταν δέ ὑπάρχουν πόδες ἀποτελούμενοι ἀπό ἕνα χαρακτῆρα τρίχρονον ἤ τετράχρονον, ἐννοεῖται ὅτι δέν θά διακόπτῃ ἐν τῷ μέσῳ τήν ἀπαγγελίαν αὐτῶν χάριν τῆς ἀναπνοῆς. Πρέπει δέ πάντοτε ἡ ἀναπνοή νά εἶναι ἤρεμος καί ὄχι θορυβώδης (9).
δ) Ἔντασις τῆς φωνῆς. Ἡ ψαλμῳδία δέν πρέπει νά ἔχῃ τήν αὐτήν πάντοτε ἔντασιν, ἀλλά νά ποικίλλῃ· ἄλλοτε δηλαδή νά εἶναι ἐντονωτέρα καί ἄλλοτε νά γίνεται ἀσθενεστέρα. Αὐτό εἶναι καί καλαισθητικώτερον, ἀλλά καί ἀναπαυτικώτερον διά τόν ψάλλοντα, καθώς καί διά τούς ἀκούοντας.
Εἰς τάς καταλήξεις, ἰδίως πρέπει ἡ ἔντασις τῆς φωνῆς κατά κανόνα νά χαλαροῦται, ὥστε νά σβύνῃ ἠρέμα ἡ ψαλμῳδία καί μή διακόπτεται ἀποτόμως.
Ὅταν δέ εἰς μόνον χορός ψάλλῃ ὕμνους, οἱ ὁποῖοι ἐπαναλαμβάνονται (ὅπως τό Ἅγιος ὁ Θεός, Ταῖς πρεσβεῖαις τῆς Θεοτόκου, Εἴη τό ὄνομα Κυρίου κλπ.), καλόν θά εἶναι τήν πρώτην φοράν νά ψάλλῃ αὐτούς ζωηρῶς, τήν δευτέραν ἀσθενέστερον καί ἔπειτα πάλιν ζωηρῶς.
Ἡ ὑπερβολική ἔντασις τῆς φωνῆς, καί μάλιστα ὅταν προφέρῃ τις φθόγγους ὀξεῖς καί παρουσιάζῃ ἀποτομίαν τινά, καταντᾷ εἰς βοήν ἄτακτον ἤ κραυγήν ἡ δέ κραυγή εἰς μέν τούς ἀκούοντας γεννᾶ ἀγωνίαν καί ἀπαρέσκειαν καί ἀποσπᾷ τόν νοῦν των ἀπό τήν λατρείαν, τόν δέ ψάλλοντα καταπονεῖ.
Διά τοῦτο καί ὁ οε΄ κανών τῆς ΣΤ΄ οἰκουμενικῆς ἀρχίζει μέ τάς ἑξῆς λέξεις: “Τούς ἐπί τῷ ψάλλειν ἐν ταῖς ἐκκλησίαις παραγινομένους βουλόμεθα μήτε βοαῖς ἀτάκτοις κεχρῆσθαι καί τήν φύσιν πρός κραυγήν ἐκβιάζεσθαι, μήτε…” κλπ.
Καί ὁ ἱερός Χρυσόστομος (ὁμιλία Α΄ ἐπί τοῦ Ὀζίου) λέγει· “Εἰσί τινες τῶν ἐνταῦθα… οἴτινες καταφρονοῦντες μέν τοῦ Θεοῦ, τά δέ τοῦ Πνεύματος λόγια κοινά ἡγούμενοι, φωνάς ἀτάκτους ἀφιᾶσι καί τῶν μαινομένων οὐδέν ἄμεινον διάκεινται, ὅλῳ τῷ σώματι δονούμενοι καί περιφερόμενοι καί ἀλλότρια τῆς πνευματικῆς καταστάσεως ἐπιδεικνύμενοι τά ἤθη”.
Διά νά μή καταντᾷ δέ ἡ φωνή εἰς κραυγάς, πρέπει νά προσέχῃ ὁ ψάλτης, ὥστε εἰς τήν ἀρχήν ἑκάστης ψαλμῳδίας νά λαμβάνῃ τό κανονικόν ἴσον, ἀναλόγως πρός τήν ἔκτασιν τῆς φωνῆς του.
Διότι, ἄν φιλοτιμηθῇ νά ψάλῃ εἰς ἴσον ὑψηλόν, δυσανάλογον πρός τήν φωνητικήν του ἱκανότητα, θ’ ἀναγκασθῇ νά βιάσῃ τόν λάρυγγα καί ἡ φωνή του θά γίνῃ τραχεῖα καί ἀποκρουστική.
Λέγει δέ καί ὁ μουσικός Γαβριήλ· “κρεῖττον ἐστιν ἔχειν τήν φωνήν σου ἐλευθέραν ἤ ἀναγκάζεσθαι”. Εἰς τόν καθορισμόν κανονικοῦ ἴσου βοηθεῖ σπουδαίως ὁ γνωστός τονοδότης (ἤ τονάριον), ὁ ὁποῖος ἀποδίδει ὡρισμένον φθόγγον.
Ἐπί τῇ βάσει τοῦ φθόγγου αὐτοῦ κανονίζει εὐκόλως ὁ ψάλτης τό κανονικόν ἴσον τῆς ψαλμωδίας. Ἐάν δέ ὁ εἰς ἐκ τῶν ψαλτῶν δέν εἶναι ὀξύφωνος ὅσον ὁ ἄλλος, πρέπει ἐκεῖνος νά ἔχῃ τοῦτο ὑπ’ ὄψιν κατά τόν κανονισμόν τοῦ ἴσου, διά νά ἀναγκάζῃ τόν συνάδελφον εἰς κραυγάς κοπιώδεις.
(1) Κανόνες κς΄, μγ΄ καί ξθ΄ τῶν ἁγίων Ἀποστόλων, ιδ΄ τῆς Δ΄ οἰκουμενικῆς, δ΄ καί ς΄ τῆς ς΄ οἰκουμενικῆς κλπ., ἰδιαιτέρως δέ ὁ ιε΄ τῆς ἐν Λαοδικείᾳ καί ὁ οε΄ τῆς ς΄ οἰκουμενικῆς.
(2) Εὐχολόγιον τό μέγα, τάξις ἐπί προχειρίσει ψάλτου. Δυστυχῶς ἡ χειροθεσία σπανίως γίνεται σήμερον.
(3) Ἀσφαλῶς τοιαύτῃ ψαλμωδίαν εἶχεν ὑπ’ ὅψιν ὁ ἱερός Χρυσόστομος, ὅταν ἔλεγε: “Μάθε ψάλλειν καί ὅψει τοῦ πράγματος τήν ἠδονήν οἱ ψάλλοντες γάρ Πνεύματος ἀκαθάρτου ἁγίου πληροῦνται, ὥσπερ οἱ ἄδοντες τάς σατανικάς ὁδάς πνεύματος ἀκαθάρτου” (ὁμιλία ΙΘ΄ εἰς τήν πρός Ἐφεσίους ἐπιστολήν).
(4) Ὁ Θεοδώρητος ἑρμηνεύει· “Μή μόνον γλώττῃ προσφέρειν τήν ὑμνωδίαν, ἀλλά καί τήν διάνοιαν εἰς κατανόησιν τῶν λεγομένων ἐγείρειν”.
(5) Καλόν εἶναι ὁ ἱεροψάλτης νά ἔχῃ καί ἔργον τι καθημερινόν, ὥστε νά μή περιμένῃ ὅλα ἀπό τήν ψαλτική. Εἰς κεντρικούς ὅμως ναούς, ὅπου αἱ Ἀκολουθίαι εἶναι συχναί καί αἱ ἀπαιτήσεις μεγάλαι, δέν εἶναι βεβαίως δυνατόν νά ἔχῃ καί δεύτερον ἔργον.
(6) Ἐφ’ ὅσον εἰς ἀρχαιοτέρας ἐποχάς ἐψάλλετο ὡς κοινωνικόν ὁλόκληρος ψαλμός καί ὄχι μόνον στίχος, εὐχῆς ἔργον θά ἦτο νά ἐπανήρχετο ἡ τάξις ἐκείνη, ὥστε κατά τήν ὥραν τοῦ Κοινωνικοῦ νά ψάλλωνται εἰς ὁποιονδήποτε ἦχον ψαλμοί ὁλόκληροι κατά στίχους ὑπό τῶν δύο χορῶν εἰς μέλος σύντομον. Καταλληλότεροι πρός τόν σκοπόν αὐτόν εἶναι οἱ ψαλμοί 22, 33, 102, 144, 145, 148, καθώς καί οἱ ψαλμοί τῶν πολυελέων.
(7) Ὁ πρωτοψάλτης Κωνσταντῖνος ὁ Βυζάντιος (†1862) ἐθαυμάζετο, διότι ἔψαλλεν ἀκίνητος καί μόνο τά χείλη ἐκίνει.
(8) Εἶναι φανερόν, ὅτι μέλος χωρίς λέξεις δέν δύναται νά θεωρηθῇ ὡς λατρεία “ἐν πνεύματι καί ἀληθείᾳ”. Διά τοῦτο εὐχῆς ἔργον θά ἦτο νά ἀποκλεισθοῦν ἐντελῶς τά κρατήματα καί ἀντ’ αὐτῶν νά ψάλλονται ὕμνοι, ὡς ἐν παραδείγματι στίχοι ψαλμικοί εἰς μέλος σύντομον, ὥστε οἱ πιστοί νά εἶναι εἰς θέσιν νά παρακολουθοῦν τό ψαλλόμενον καί νά οἰκοδομοῦνται.
(9) Εἰς τήν κανονικήν ἀναπνοήν ἀποδίδουν τόσην σημασίαν, ὥστε αἱ Ἰταλικαί μουσικαί σχολαί φρονοῦν ὅτι, ὅστις γνωρίζει νά ἀναπνέῃ, γνωρίζει νά ἄδῃ.
