Το κόψιμο της Βασιλόπιτας είναι από τα ελάχιστα αρχέγονα έθιμα που επιβιώνουν. Στην αρχαιότητα υπήρχε το έθιμο του εορταστικού άρτου, τον οποίο σε μεγάλες αγροτικές γιορτές οι αρχαίοι Έλληνες πρόσφεραν στους θεούς. Τέτοιες γιορτές ήταν τα Θαλύσια και τα Θεσμοφόρια.
Στα Κρόνια (εορτή του θεού Κ(Χ)ρόνου, που λατρευόταν στην Ελλάδα και στα Σατουρνάλια (Saturnalia) της Ρώμης, έφτιαχναν γλυκά και πίτες, μέσα στα οποία έβαζαν νομίσματα. Σε όποιον τύχαινε το κομμάτι με το νόμισμα, αυτός ήταν και ο τυχερός της παρέας… Η ορθόδοξη παράδοση συνέδεσε το έθιμο με τη Βασιλόπιτα.
Ιστορία
Ο Μέγας Βασίλειος, για να προστατεύσει την περιφέρειά του, την Καισάρεια της Καππαδοκίας, από επιδρομή αλλοφύλων, έκανε έρανο και μάζεψε χρυσά νομίσματα και άλλα τιμαλφή, για να τα δώσει στους εχθρούς, ώστε να τους δελεάσει και να μην λεηλατήσουν την περιοχή του.
Ο εχθρός, όμως, τελικά, δεν κατόρθωσε να εισβάλει στην Καισάρεια και τα τιμαλφή έμειναν. Τότε, ο Μέγας Βασίλειος είπε να φτιάξουν μικρές πίτες-ψωμάκια, μέσα στις οποίες έβαζαν και ένα χρυσό νόμισμα, ή κάτι άλλο από όλα τα πολύτιμα πράγματα που είχαν μαζευτεί.
Οι πίτες αυτές μοιράστηκαν σε όλους και ο καθένας κράταγε ό,τι του τύχαινε. Πάρα πολλά έτυχαν και στα παιδιά…
Η Βασιλόπιτα, αγιοβασιλιάτικο έθιμο πολλών αιώνων, μεταφέρεται από γενιά σε γενιά, για να μας θυμίζει την αγάπη και την καλοσύνη αυτού του Άγιου ανθρώπου.
Χαρακτηριστικό στοιχείο της Βασιλόπιτας είναι ότι ο άνθρωπος δοκιμάζει την τύχη του με το κέρμα της, προσπαθώντας να μαντέψει πώς θα του έρθουν τα πράγματα στη νέα χρονιά.
Σε όποιον πέσει το φλουρί, αυτός θα είναι ο τυχερός και ευνοούμενος του νέου έτους!
Η γιορτή του Αγίου Βασιλείου έπαιρνε εξέχουσα θέση μέσα στο εορτολόγιο των Χριστιανών, ιδιαίτερα των Ελλήνων.
Από την παραμονή όλες οι νοικοκυρές καθάριζαν τα σπίτια τους, τα ξεσκόνιζαν και τα έπλεναν για να είναι καθαρά. Και αμέσως ετοιμάζονταν για να φτιάξουν τη Βασιλόπιτα ή “βασιλοκλούρα”, όπως την έλεγαν παλιά.
Κοσκινίζοντας με την ψιλή σήτα το σταρίσιο αλεύρι, φρόντιζαν με θρησκευτική ευλάβεια να τη ζυμώσουν και να την ψήσουν, τοποθετώντας ένα μικρό νόμισμα στο κάτω μέρος πριν την βάλλουν στο ταψί για να ψηθεί.
Παρασκευή της Βασιλόπιτας
Το νόμισμα αυτό, εκτός από τη μαντική σκοπιμότητά του, έχει και θρησκευτική σημασία. Το ασημένιο ή χρυσό και γενικά στιλπνό χρώμα του είναι φυλαχτό για το κακό μάτι.
Η δύναμή του από το ψωμί, που μαζί του ζυμώθηκε και ψήθηκε, είναι γονιμική για τα κτήματα του σπιτιού. Ο σταυρός του (αν είναι “κωσταντινάτο”) φέρει θεϊκή προστασία. Γι’ αυτό συχνά το εξαγοράζουν, ώστε να μένει πάντα στο σπίτι και το φυλάνε κοντά στις εικόνες.
Αλλά το σπουδαιότερο είναι ότι φέρνει την ευτυχία σε όποιον το έχει επάνω του ή και σε εκείνους που έχουν σχέση μαζί του.
Πριν βάλουν το ταψί για να ψηθεί, οι νοικοκυρές, μετά το νόμισμα, έβαζαν και διάφορα άλλα γεωργικά και ποιμενικά σύμβολα, όπως π.χ. λίγους κόκκους σιτάρι, κριθάρι και καλαμπόκι, λίγο μαλλί από τα πρόβατα ή τα γίδια, λίγο τρίχωμα από τα βόδια ή τα άλογα.
Αυτά τα διάφορα είδη τα τοποθετούσαν σε ανάλογη απόσταση το ένα από το άλλο, ώστε να καλύψουν όλο τον κύκλο της κουλούρας και πολλές οικογένειες τα τύλιγαν σε μικρά χαρτάκια, ενώ άλλες τα έβαζαν ατύλιχτα και έψηναν την πίτα στη γάστρα.
Τα σύμβολα αυτά πίστευαν πως θα βοηθήσουν την παραγωγή και την κτηνοτροφία του σπιτιού.
Στη Βασιλόπιτα αυτή οι νοικοκυρές πριν την ψήσουν, έκαναν στο πάνω μέρος διάφορα σχέδια, την “κεντούσαν” με το πιρούνι. Και τα σχέδια αυτά ήταν αληθινά καλλιτεχνήματα, όπως μαίανδρος, πουλιά, διάφορα ζώα, η Γέννηση του Χριστού στη φάτνη και ο Άι Βασίλης φορτωμένος με δώρα.
Τελετή της κοπής
Συνήθως ο αρχηγός της οικογένειας, ο παππούς ή ο πατέρας, την έβαζε μπροστά του και αφού έκανε το σταυρό του με κατάνυξη, έπαιρνε το μαχαίρι και έκανε πάνω της το σημείο του σταυρού, χωρίς να την κόψει.
Μετά άρχιζε να την κόβει σε κομμάτια, βγάζοντας το πρώτο κομμάτι για το Θεό, το δεύτερο για το Χριστό, το τρίτο για την Παναγία και το τέταρτο για το σπίτι. Μετά έπαιρνε ο καθένας από την οικογένεια το κομμάτι του, κατά σειρά ηλικίας.
Ο πλέον τυχερός της οικογένειας θεωρούνταν εκείνος στον οποίο θα τύχαινε το νόμισμα.
Σε μερικά μέρη της Ελλάδας, μέσα στη Βασιλόπιτα έβαζαν ένα νόμισμα, ένα κομματάκι άχυρο για τα μουλάρια, ένα φύλλο από πουρνάρι για τα γίδια, καλαμπόκια για τις αγελάδες, τριφύλλι για τα πρόβατα, ρίγανη για τα μελίσσια.
Σε όποιον έπεφτε το νόμισμα, θα ήταν ο τυχερός της χρονιάς, όποιος έπαιρνε το άχυρο θα γινόταν καλός γεωργός, όποιος έπαιρνε το φύλλο πουρναριού καλός τσοπάνος κ.ο.κ.
Παλιότερα, που δεν υπήρχε η δυνατότητα να φτιάξουν Βασιλόπιτα, έφτιαχναν την Μπουκουβάλα, ρίχνοντας σε καμένο βούτυρο ή λάδι, τριμμένο ψωμί, ενώ, εκτός από το καθιερωμένο νόμισμα, έβαζαν μέσα κι ένα τσακνάκι κλήμα, ένα κοτσανάκι ελιάς, ένα άλλο από πουρνάρι, ένα από σκαμνιά, ένα άχυρο και ένα κλαδάκι κρανιάς (σύμβολο υγείας), που έπεφταν στα κομμάτια των τυχερών της οικογένειας.
