Στις 14 Σεπτεμβρίου εορτάζεται πανηγυρικά «η παγκόσμιος Ύψωσις του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού».
Αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες εορτές της Ορθοδόξου Εκκλησίας, προκειμένου να τιμηθεί το γεγονός της υψώσεως του Σταυρού μετά την εύρεση του από την Άγια Ελένη. Το γεγονός αυτό έλαβε χώραν ως εξής:
Στα πλαίσια της ευλαβούς πολιτικής του Μέγα Κωνσταντίνου έστειλε και τη μητέρα του αγία Ελένη στα Ιεροσόλυμα για να βρει τον Τίμιο Σταυρό. Η μητέρα του ανέλαβε με χαρά τη δύσκολη αποστολή.
Το εγχείρημα ευρέσεως του τιμίου Σταυρού δεν ήταν καθόλου εύκολο. Είχαν περάσει από τη σταύρωση του Ιησού Χριστού τριακόσια περίπου χρόνια.
Ο μικρός λόφος τού Γολγοθά είχε σχεδόν εξαφανιστεί, γιατί οι Εβραίοι κατά την παράδοση τον είχαν σκεπάσει, για να μη μπορούν οι χριστιανοί να ανεγείρουν εκεί ναό χριστιανικό. Αντίθετα είχε ανεγερθεί από τούς Ιουδαίους μικρός ναός στον οποίο τοποθέτησαν άγαλμα της θεάς της ακολασίας, της Αφροδίτης.
Η εύρεσις
Σύμφωνα με την αρχαιότατη παράδοση, το ακριβές σημείο όπου ήταν ο λοφίσκος τού Γολγοθά και θαμμένος ο Τίμιος Σταυρός, υπέδειξε κάποιος Εβραίος, ονόματι Ιούδας, όταν συνέβη το ακόλουθο θαύμα:
Στο σημείο κάτω από το οποίο, βαθιά στο χώμα, βρισκόταν ο Σταυρός τού Κυρίου, φύτρωνε ένα μικρό φυτό πού μοσχοβολούσε και το οποίο λεγόταν βασιλικό χόρτο ή βασιλικός. Κι ενώ το ξερίζωναν εκείνο ξαναφύτρωνε.
Η αγία Ελένη μετά από θερμή προσευχή ζήτησε να της δοθεί από τον Θεό σημείο. Και της δόθηκε:
Μικρός σε ένταση σεισμός σημειώθηκε στο σημείο εκείνο, άνοιξε η γη και από το μικρό άνοιγμα πρόβαλε ο ευωδιαστός βασιλικός. Τότε έδωσε εντολή να σκάψουν οι εργάτες ακριβώς εκεί.
Δεν άργησαν να βρεθούν οι τρεις σταυροί: τού Χριστού και «των συσταυρωθέντων δύο ληστών».
Ποιος όμως ήταν τού Σωτήρος Κυρίου; Πάλι κατά την παράδοση, την οποία αναφέρουν εκκλησιαστικοί συγγραφείς, η απορία λύθηκε με τον έξης θαυματουργικό τρόπο: Κοντά στο σημείο πού έγινε η ανεύρεση των σταυρών βρισκόταν μία βαριά άρρωστη γυναίκα.
Ακούμπησαν πάνω της, διαδοχικά, τούς δύο σταυρούς χωρίς αποτέλεσμα. Ύστερα έκαναν το ίδιο και με τον τρίτο. Και, ώ τού θαύματος, η άρρωστη έγινε αμέσως καλά!
Η αγία Ελένη και οι λοιποί παρόντες κατάλαβαν ότι αυτός ήταν ο Τίμιος Σταυρός. Πολλοί μάλιστα από τούς Εβραίους πίστεψαν στο Χριστό. Η δε αγία Ελένη ανέθεσε το έργο της ανεύρεσης και των ήλων (καρφιών) με τα οποία κάρφωσαν τα άχραντα χέρια και τα πόδια τού Ιησού πάνω στο ξύλο τού Σταυρο.
Η είδηση της εύρεσης τού Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού χαροποίησε όλους τούς χριστιανούς, ο δε αυτοκράτορας Μέγας Κωνσταντίνος επιχορήγησε γενναιόδωρα και η μητέρα του αγία Ελένη ανήγειρε στο σημείο όπου βρέθηκε ο Σταυρός τον ιερό ναό της Αναστάσεως.
Επίσης το ναό της Γεννήσεως στη Βηθλεέμ, άλλον στο όρος των Ελαιών κ.λπ. Πριν αναχωρήσει για την Κωνσταντινούπολη έκοψε (κατά την παράδοση) τον τίμιο Σταυρό κάθετα, με αποτέλεσμα να έχει δύο Σταυρούς, λεπτότερους ως προς το πάχος. Τον έναν άφησε στα Ιεροσόλυμα, τον άλλον πήρε μαζί της.
Η αγία Ελένη, κομίζοντας το υπερπολύτιμο εύρημα, έφτασε στην Κωνσταντινούπολη το έτος 327. Ο αυτοκράτορας γιος της Κωνσταντίνος, οι επίσκοποι, οι πρεσβύτεροι, οι διάκονοι και όλος ο λαός υποδέχτηκαν τον τίμιο Σταυρό με ευλάβεια και δάκρυα χαράς.
Ο επίσκοπος Μακάριος τον έθεσε στη διάθεση των χριστιανών για προσκύνηση. Ενώ ο Κωνσταντίνος, δύο από τούς ήλους (καρφιά) τοποθέτησε, κατά την παράδοση, στο βασιλικό του στέμμα και τμήμα τού Σταυρού έφερε στη Ρώμη και το αποθησαύρισε στο ναό πού ανήγειρε προς τιμήν τού Τιμίου Σταυρού.
Αρκετά μοναστήρια υποστηρίζουν ότι κατέχουν μικρά τεμάχια από το Σταυρό τού Κυρίου. Το μεγαλύτερο όμως απ’ αυτά βρίσκεται στην αγιορείτικη Ιερά Μονή τού Ξηροποτάμου.
Η Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού
Η πρώτη αυτή «Ύψωσις» και προσκύνησις τού τιμίου Σταυρού αρχικά στην Ιερουσαλήμ και λίγο αργότερα στην Κωνσταντινούπολη, ακολουθήθηκε και από δεύτερη, 300 περίπου χρόνια αργότερα, όπως γράφουν οι συναξαριστές, επί των ημερών τού μεγάλου αυτοκράτορος Ηρακλείου (575-621):
Το έτος 614 οι Πέρσες εισέβαλαν και στην περιοχή της Παλαιστίνης και τη λεηλάτησαν. Μεταξύ άλλων άρπαξαν ως λάφυρο και τον Τίμιο Σταυρό τον οποίο και μετέφεραν στην πατρίδα τους. Ο Ηράκλειος κατώρθωσε στη συνέχεια να κατανικήσει σε όλα τα μέτωπα τούς Πέρσες.
Έφτασε μάλιστα μέχρι την Περσία «και ανέλαβε πάλιν τον Τίμιον Σταυρόν», το έτος 628. Τότε έγινε, μέσα σε πανηγυρική ατμόσφαιρα, η δεύτερη «Ύψωσις».
Και με αυτήν συνδέεται ο γνωστότατος ύμνος, πού αποτελεί και το απολυτίκιο της εορτής: Σώσον, Κύριε, τον λαόν σου και ευλόγησον την κληρονομίαν σου, νίκας τοις βασιλεύσι κατά βαρβάρων δωρούμενος, και το σον φυλάττων δια του Σταυρού σου πολίτευμα.
Εορτές με αναφορά στον Τίμιο Σταυρό
Εκτός από τη μεγάλη εορτή της Υψώσεως του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού, την οποία πανηγυρίζει με κατάνυξη και ευλάβεια ο χριστιανικός κόσμος, η Αγία μας Εκκλησία έχει καθιερώσει και άλλες εορτές, με αναφορά στον Σταυρό τού Κυρίου.
Έτσι, στη διάρκεια τού εκκλησιαστικού έτους πού αρχίζει την 1η Σεπτεμβρίου, εορτές με αναφορά στον Τίμιο Σταυρό είναι οι έξης:
4 Σεπτεμβρίου· Μωυσέως του προφήτου: Στην υμνολογία της ημέρας γίνεται συχνή μνεία του Σταυρού, επειδή πολλά γεγονότα της ζωής του μεγάλου αυτού προφήτη θεωρούνται προτύπωση του ζωοποιού Ξύλου.
13 Σεπτεμβρίου· Προεόρτια της Υψώσεως τού Τιμίου Σταυρού.
14 Σεπτεμβρίου· Η παγκόσμιος Ύψωσίς του Τιμίου Σταυρού
21 Σεπτεμβρίου· Η απόδοσις της εορτής της Υψώσεως.
7 Μαρτίου· «Του εν ουρανώ φανέντος σημείου τού Τιμίου Σταυρού, ώρα τρίτη της ημέρας…».
31 Ιουλίου· Προεόρτια της προελεύσεως τού Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού.
1 Αυγούστου· Η πρόοδος τού τιμίου και ζωοποιού Σταυρού.
Η Γ΄ Κυριακή των Νηστειών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι αφιερωμένη στην προσκύνηση τού Σταυρού, γι’ αυτό και λέγεται «της Σταυροπροσκυνήσεως». Και φυσικά, αφιερωμένη στο Σταυρό και τη Σταύρωση τού Κυρίου είναι Η Μεγάλη Παρασκευή και κάθε Παρασκευή τού έτους, καθώς και η Τετάρτη.
Ἀπολυτίκιον Ἦχος α’.
Σῶσον Κύριε τὸν λαόν σου καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν σου, νίκας τοῖς Βασιλεῦσι κατὰ βαρβάρων δωρούμενος καὶ τὸ σὸν φυλάττων διὰ τοῦ Σταυροῦ σου πολίτευμα.
Κοντάκιον Ἦχος δ’. Αὐτόμελον.
Ὁ ὑψωθεὶς ἐν τῷ Σταυρῷ ἑκουσίως, τῇ ἐπωνύμῳ σου καινὴ πολιτεία, τοὺς οἰκτιρμούς σου δώρησαι, Χριστὲ ὁ Θεός, Εὔφρανον ἐν τῇ δυνάμει σου, τοὺς πιστοὺς Βασιλεῖς ἡμῶν, νίκας χορηγῶν αὐτοῖς, κατὰ τῶν πολεμίων, τὴν συμμαχίαν ἔχοιεν τὴν σήν, ὅπλον εἰρήνης, ἀήττητον τρόπαιον.
Κάθισμα Ἦχος πλ. δ’. Τὸ προσταχθὲν.
Ἐν Παραδείσῳ με τὸ πρίν, ξύλον ἐγύμνωσεν, οὗπερ τῇ γεύσει, ὁ ἐχθρὸς εἰσφέρει νέκρωσιν, τοῦ Σταυροῦ δὲ τὸ ξύλον, τῆς ζωῆς τὸ ἔνδυμα, ἀνθρώποις φέρον, ἐπάγη ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ κόσμος ὅλος ἐπλήσθη πάσης χαρᾶς· ὃν ὁρῶντες ὑψούμενον, Θεῷ ἐν πίστει λαοί, συμφώνως ἀνακράξωμεν·
Πλήρης δόξης ὁ οἶκός σου. (Δίς)
Ἕτερον Κάθισμα Ἦχος πλ. δ’. Τὸ προσταχθὲν.
Προδιετύπου μυστικῶς πάλαι τῷ χρόνῳ, ὁ Ἰησοῦς ὁ τοῦ Ναυῆ, Σταυροῦ τὸν τύπον, ὡς τὰς χεῖρας ἐξέτεινε σταυροφανῶς Σωτήρ μου· καὶ ἔστη ὁ ἥλιος ἕως ἐχθρούς, ἀνεῖλεν, ἀνθισταμένους σοι τῷ Θεῷ· νῦν δὲ οὗτος ἐσκότισται, ἐπὶ Σταυροῦ σε ὁρῶν, θανάτου κράτος λύοντα, καὶ τὸν ᾍδην σκυλεύοντα.
Ἕτερον Κάθισμα Ἦχος πλ. β’.
Μόνον ἐπάγη τὸ ξύλον Χριστὲ τοῦ Σταυροῦ σου, τὰ θεμέλια ἐσαλεύθη τοῦ θανάτου Κύριε· ὃν γὰρ κατέπιε πόθῳ ᾍδης, ἀπήμεσε τρόμῳ· ἔδειξας ἡμῖν τὸ σωτήριόν σου Ἅγιε, καὶ δοξολογοῦμέν σε, Υἱὲ Θεοῦ, ἐλέησον ἡμᾶς. (Δίς)
Ἕτερον Κάθισμα Ἦχος α’. Τοῦ λίθου σφραγισθέντος.
Τοῦ Σταυροῦ σου τὸ ξύλον προσκυνοῦμεν Φιλάνθρωπε, ὅτι ἐν αὐτῷ προσηλώθης ἡ ζωὴ τῶν ἁπάντων· Παράδεισον ἠνέῳξας Σωτήρ, τῷ πίστει προσελθόντι σοι Ληστῇ· καὶ τρυφῆς κατηξιώθη, ὁμολογῶν σοι, Μνήσθητί μου Κύριε. Δέξαι ὥσπερ ἐκεῖνον καὶ ἡμᾶς, κραυγάζοντας· Ἡμάρτομεν, πάντες τῇ εὐσπλαγχνίᾳ σου, μὴ ὑπερίδῃς ἡμᾶς. (Δίς)
Ὁ Οἶκος
Ὁ μετὰ τρίτον οὐρανὸν ἀρθεὶς ἐν Παραδείσῳ, καὶ ῥήματα τὰ ἄρρητα καὶ θεῖα, ἃ οὐκ ἐξὸν γλώσσαις λαλεῖν, τὶ τοῖς Γαλάταις γράφει, ὡς ἐρασταὶ τῶν Γραφῶν, ἀνέγνωτε καὶ ἔγνωτε. Ἐμοί, φησί, καυχᾶσθαι μὴ γένοιτο, πλὴν εἰ μὴ ἐν μόνῳ τῷ Σταυρῷ τῷ τοῦ Κυρίου, ἐν ᾧ παθών, ἔκτεινε τὰ πάθη. Αὐτὸν οὖν καὶ ἡμεῖς βεβαίως κρατῶμεν τοῦ Κυρίου τὸν Σταυρὸν καύχημα πάντες· ἔστι γὰρ σωτήριον ἡμῖν τοῦτο τὸ ξύλον, ὅπλον εἰρήνης ἀήττητον τρόπαιον.
