Ο Μάρτης είναι ο τρίτος κατά σειρά μήνας του χρόνου του πολιτικού έτους κατά το Γρηγοριανό Hμερολόγιο και έχει 31 ημέρες. Πήρε το όνομά του από το Ρωμαίο θεό του πολέμου Mars δηλ. τον Άρη.
Όπως λέει η ρωμαϊκή ιστορία οι ιδρυτές της Ρώμης, Ρώμος και Ρωμύλος, ονόμασαν αυτόν τον πρώτο μήνα Μάρτιο, προς τιμή του πατέρα τους και γενάρχη των Ρωμαίων του θεού Άρη. Για τούτο και κατά τον Πλούταρχο (Βίος Νουμά, 19) αναφέρεται πως ο Μάρτιος απεικονίζεται ως άνδρας ενδεδυμένος με δέρμα λύκαινας.
Επίσης τον πρώτο μήνα της άνοιξης οι Ρωμαίοι άρχιζαν τις πολεμικές επιχειρήσεις.Κατά τους χρόνους όμως της «ελεύθερης ρωμαϊκής πολιτείας» ο μήνας αυτός ήταν αφιερωμένος στον θεό Ερμή.
Κατά την υπό του Νουμά όμως διαρρύθμιση μετακινήθηκε σαν τρίτος μήνας και πρώτος ο προς τιμή του ειρηνικού θεού Ιανού. Για άλλους η μετατόπιση αυτή έγινε μετά το 153 π.Χ. από τους υπάτους εξακολουθώντας να παραμένει ο Μάρτιος πρώτος μήνας του θρησκευτικού έτους.
Αττικός μήνας: ΕΛΑΦΗΒΟΛΙΩΝ 21 Μαρτίου-19 Απριλίου
Στην αρχαιότητα τα ιερά Ελαφηβόλια τα γιόρταζαν προς τιμήν της Αρτέμιδος.
Η αντιστοιχία του Μαρτίου με το αρχαίο αττικό ημερολόγιο είναι κατά το πρώτο 15νθήμερο με τον 8ο μήνα τον Αθεστηριώνα, κατά δε το 2ο 15νθήμερο με τον 9ο τον Ελαφηβολιώνα.
Γεωργικές εργασίες
Σπορά καλαμποκιού.
Φύτεμα πατάτας (στα ορεινά).
Λιπαίνεται, ποτίζεται και αραιώνεται το βαμβάκι.
Φύτεμα των πυρηνόκαρπων δέντρων.
Φρεζάρονται,κλαδεύονται,λιπαίνονται τα αμπέλια.
Λιπαίνονται οι λαχανόκηποι.
Σπορά καλοκαιριών- πολυετών φυτών.
Στην Κτηνοτροφία:
Σάνα:Θερίζουμε τα πρώιμα.
Τριφύλλι:Σπέρνουμε στο χωράφι.
Πρόβατα,κατσίκες,αγελάδες κλπ:Τα οδηγούμε στα υπαίθρια λιβάδια για τάισμα.
Αρνιά:Τα μικρά αρνιά τα αποκόβουμε από τις μάνες τους.
Στην Μελισσουργία:
Διαχωρίζουμε την κυψέλη για να προλάβουμε τη σμηνουργία.
Παροιμίες
Μάρτης είναι χάδια κάνει, πότε κλαίει, πότε γελάει.
Μη σε γελάσει ο Μάρτης το πρωί και χάσεις την ημέρα.
Ο Αύγουστος για τα πανιά κι ο Μάρτης για τα ξύλα.
O Μάρτης ο κλαψόγελος.
Κάλλιο Μάρτης καρβουνιάρης, παρά Μάρτης λιοπυριάρης.
Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, εφτά φορές χιόνισε
και πάλι το μετάνιωσε που δεν εξαναχιόνισε!
Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης.
Μάρτης κλαψής, θεριστής χαρούμενος.
O Mάρτης το πρωί χιόνισε,
κι ο γάιδαρος ψόφησε (από το κρύο).
Το μεσημέρι βρώμισε (από τη ζέστη),
και το βράδυ τον πήρε το ποτάμι (από τη βροχή).
Μάρτης πουκαμισάς, δεν σου δίνει να μασάς.
Του Mάρτη του αρέσει, να είναι πάντα στο διπλό,
μια στις δέκα να έχει ήλιο, και τις άλλες ξυλιασμό.
Αν ρίξει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλα πέντε,
θα δεις το κοντοκρίθαρο να στρίβει το μουστάκι,
να δεις και τις αρχόντισσες να ψιλοκαθαρίζουν,
θα δεις και τη φτωχολογιά να ψιλοκοσκινίζει.
Βροντή Μαρτιού, φίλεμα με καρύδια.
Mάρτης άβροχος, μούστος άμετρος.
Από Μαρτιού πουκάμισο, κι απ’ Αύγουστο σεγκούνι.
Από Μάρτη καλοκαίρι και από Αύγουστο χειμώνα.
Τον Μάρτη χιόνι βούτυρο, μα σαν παγώσει μάρμαρο.
Tο Mάρτη ξύλα φύλαγε, μην κάψεις τα παλούκια.
Μάρτης βρέχει; Ποτέ μην πάψει.
Ο καλός Μάρτης στα κάρβουνα, κι’ ο κακός στον ήλιο.
Φύλαξε τα παλούκια σου να μη στα φάει ο Μάρτης.
Aκόμη στις δεκαοχτώ, ψοφάει η πέρδικα στ’ αυγό.
Λένε και στις τριάντα, μα δεν ηξεύρω γιάντα.
Μάρτης έβρεχε, θεριστής χαιρότανε.
Του Μάρτη οι αυγές με κάψανε, του Μάη τα μεσημέρια.
Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά, κι ο Απρίλης άλλο ένα,
χαρά σε εκείνον το ζευγά που ‘χει πολλά σπαρμένα.
Ο Μάρτης το πρωί το ψόφησε, και το βράδυ το βρόμισε.
Κάλλιο Μάρτης στις γωνιές, παρά Μάρτης στις αυλές.
Ο ήλιος του Μαρτιού, τρυπάει κέρατο βοδιού.
Όλες του Μάρτη φύλαγε και τ’ Απριλίου τις δώδεκα,
ότι ακόμη και στις δεκαοχτώ πέρδικα ψόφησε στ’ αβγό.
Το Μάρτη φύλαε άχερα, μη χάσεις το ζευγάρι.
Οπόχει κόρην ακριβή, το Μάρτη ήλιος μην τη δει.
Στων αμαρτωλών τη χώρα, το Mαρτάπριλο χιονίζει.
Λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή;
Του Μάρτη ο ήλιος βάφει, και πέντε μήνες δεν ξεβάφει.
Aκόμη και στις δεκαοχτώ, έχει το μάτι του ανοιχτό.
Τσοπάνη μου την κάπα σου, το Μάρτη φύλαγε την.
Γιορτές και Έθιμα
Την πρώτη μέρα του Μάρτη συνηθιζόταν από τα παλιά χρόνια νέοι και νέες να βγαίνουν στα χωράφια και με τη δρόσο των σπαρτών έπλεναν το πρόσωπό τους για να μη μαυρίσουν. Απέφευγαν τη δρόσο των σπαρτών κριθαριού, γιατί αυτή φέρει σπυριά (κριθαρκά) κάτω από τα βλέφαρα.
Άλλο έθιμο ήταν να δένουν γύρω από τον καρπό του δεξιού χεριού τους και γύρω από το λαιμό τους κλωστή από χρωματιστά νήματα στριμμένα, κόκκινα, λευκά και χρυσά. Καμμιά φορά στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού για να μη σκοντάφτουν.
Η κλωστή λέγεται «Μάρτη» ή «Μαρτιά» ή «Μαρτίτση» και όποιος τη φοράει δεν μαυρίζει από τον ήλιο του Μάρτη και φοριέται μέχρι το Πάσχα.
Στο Λιδωρίκι την πρώτη του Μάρτη φορούσαν στο χέρι ή το δάχτυλο τον «μάρτη», μια κόκκινη και μια λευκη κλωστή για το καλό του μήνα, και το έβγαζαν στο τέλος του μήνα, αφήνοντάς το πάνω στα δέντρα για να το πάρουν τα χελιδόνια για τις φωλιές τους. Αλλού πάλι το δένουν στις λαμπάδες της Λαμπρής για να καούν μαζί.
Στα χωριά της Στυμφαλίας (Δροσοπηγή πρώην Μπάσι) εκτός από τους μάρτηδες που φοράνε, πρωί – πρωί την πρώτη του Μάρτη η νοικοκυρά αντί για άλλο πρωϊνό φτιάχνει χυλό με μπομπότα και πετιμέζι και τρώνε όλοι για να μην τους πιάσει ο Μάρτης.
Τα παιδιά για περισσότερη προστασία βάζουν και λίγο και στη μύτη τους.
Σε άλλα μέρη έδιναν στα παιδιά τους αγόρια και κορίτσια να φάνε ένα μήλο
για να μη τους κάψει ο Μάρτης και για να έχουν γερά δόντια όλο το χρόνο.
Επίσης, τα μονοετή βρέφη λέγονταν πρωτομαρτούδκια και τα περιτυλίγουν με εφτά μάρτιδες, για να μείνουν άσπρα στη μορφή. Λέγανε ότι το παιδί που γεννιέται το Μάρτη είναι ευτυχισμένο. Μαρτούδκια λεγόντουσαν και τα τριχωτά σκουλήκια που γεννιούνται τον Μάρτη πάνω στα πεύκα σε αράχνες φωλιές και επειδή είναι επικίνδυνα οι άνθρωποι απέφευγαν το Μάρτιο τα πεύκα.
7 Μαρτίου των «καλών ποιμένων»
Την 1η-7η Μαρτίου οι ποιμένες οδηγούσαν τα αιγοπρόβατα από τα χειμαδιά στα ορεινά μέρη λέγοντας: «Κούρευε, κουδούνωνε και στα όρη ανέβαινε».
9 Μαρτίου γιορτή Των Αγίων Σαράντα λέγανε «σαράντα πιοτά κερνούν και σαράντα ψέματα λεν». Στην Κομοτηνή κάνανε φαγητά από 40 είδη χόρτα και 40 σαλιγκάρια, καθώς και 40 λουκουμάδες.
Την ημέρα αυτή που οι τσοπάνηδες αποκόβουν τ’ αρνιά, οι γεωργοί φυτεύουν δέντρα και κλήματα και οι κοπέλες φυτεύουν λουλούδια γιατί «πιάνουν και δε λαθεύουν».
Σε πολλούς τόπους οι νοικοκυρές φτιάχνουν σαραντόπιτες, πίτες με σαράντα φύλλα που τις κόβουν κομμάτια και τις μοιράζουν για τις ψυχές των ζωντανών ή μαγειρεύουν φαγητό με σαράντα ειδών.
Στις 25 Μαρτίου είναι η πιο μεγάλη θρησκευτική γιορτή του μήνα, ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Ο Μάρτης είναι πάντοτε μήνας της Σαρακοστής (των νηστειών) έτσι συμβολικά η φράση «μα λείπει ο Μάρτης που τη Σαρακοστή» λέγεται για πρόσωπο που ποτέ του δεν λείπει από μια εκδήλωση ή γιορτή.
Ο Μάρτιος είναι σημαντικός μήνας και για το ελληνικό έθνος: 1821, 3 Μαρτίου ο Αλέξανδρος Υψηλάντης συγκεντρώνει τον Ιερό Λόχο στη Μολδαβία, 21 Μαρτίου συγκεντρώνονται οι πρόκριτοι και οι οπλαρχηγοί της Πελοποννήσου στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας και αποφασίζουν την κήρυξη της Επανάστασης.
23 Μαρτίου η Καλαμάτα γίνεται η πρώτη ελληνική πόλη που απελευθερώνεται από τους Τούρκους.
25 Μαρτίου ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υψώνει τη σημαία της Επανάστασης στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου στην Πάτρα και ορκίζει τους αρχηγούς.
