Το αρχαίο,ένδοξο και πλούσιο μοναστήρι της Παναγίας της Χρυσοβίτσας βρίσκεται στο Δήμο Εγνατίας στο ομώνυμο χωριό , Χρυσοβίτσα , και είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Παναγίας .
Το χωριό πήρε το όνομα από την εικόνα της Παναγίας , που με θαυμαστό τρόπο έφυγε από το χωριό Στριγγανία της Επαρχίας Τριχωνίδας και το ναό της «Χρυσοβίτζης», όπου για πρώτη φορά βρέθηκε η εικόνα το 533 μ.Χ. , και αφού περιπλανήθηκε πηγαίνοντας , πάντα με θαυμαστό τρόπο , στη Μονή Βαρλαάμ των Μετεώρων και στη συνέχεια στη Μονή Βωτζά (Βουτσά ) ,που βρίσκεται στο χωριό Γρεβενίτι , έφτασε στο δάσος του χωριού Παλαιόμυλος , όπως ονομαζόταν πριν την εμφάνιση της Εικόνας το σημερινό χωριό Χρυσοβίτσα .
Εκεί στο δάσος κάποια γυναίκα που την έλεγαν Λαμπρινή ,από το χωριό Παλαιόμυλος που βρισκόταν στους πρόποδες του δάσους , πηγαίνοντας να κόψει ξύλα βλέπει μια γυναίκα να στέκεται ντυμένη σαν βασίλισσα ,εκεί που σήμερα είναι κτισμένη η εκκλησία.
Είπε στη Λαμπρινή : « Να πας, χριστιανή , στο χωριό σου και να πεις στον παπα-Μιχαήλ και στους δυο γέροντες του χωριού να έρθουν εδώ και να οικοδομήσουν το σπίτι μου (να κτίσουν ναό ) και εδώ γύρω από το σπίτι μου να κτίσουν το χωριό τους και θα έχουν έτσι την παντοτινή μου προστασία ».
Αφού συνέβηκαν κι άλλα θαυμαστά γεγονότα πείσθηκε κι ο Μητροπολίτης Ιωαννίνων , που ήθελε να πάρει τη θαυματουργική εικόνα στα Γιάννενα , πως η Παναγία ήθελε να μείνει στον τόπο που εμφανίστηκε και έτσι κτίσθηκε ναός που ονομάστηκε εκκλησία—μονή της Χρυσοβίτσας. ( Βλέπε βιβλίο «Η Παναγία της Χρυσοβίτσας» Στέργιος Μπούγιας ,Χρήστος Γαλάνης )
Το μοναστήρι της Χρυσοβίτσας περικλείεται από κάστρο που τμήμα του έγινε από κάποιον που ονομαζόταν Μπαλατσός. Σε αγκωνάρι του παράθυρου των νοτίων κελιών υπάρχει εγχάρακτη ημερομηνία 1253 ,ημερομηνία κτίσεως των κελιών .
Αναφέρεται ότι στα χρόνια της ακμής ( «Ηπειρωτικά Χρονικά» 1933, Φίλιππου Σεγκούνη ) ήταν μοναστήρι με «δεκατρείς Γούμενους». Λειτούργησε ως ανδρικό αλλά και ως γυναικείο . Στην « Ανέκδοτη Αλληλογραφία των Ζωσιμάδων » αναφέρεται ότι μόνασε στο μοναστήρι η Βασιλική Ζωσιμά θυγατέρα του Χρήστου Ζωσιμά που πήρε το όνομα Βηθλεέμ .
Το μοναστήρι της Χρυσοβίτσας ήταν το πλουσιότερο της περιοχής και σαν προσκύνημα εφάμιλλο της Τήνου και της Σουμελάς . Τα περισσότερα κειμήλια «φλωρικά» ,Ιερά φελόνια , ασημικά , Ιερά σκεύη και τα «άσπρα της Χρυσοβίτσας», που τον καιρό του «χαλασμού» έφταναν τα διακόσια πουγγιά (100.000 γρόσια ) βρίσκονταν σε ειδική κρύπτη της Μητρόπολης των Ιωαννίνων «μπιδρούμι» για να προφυλαχτούν .
Σήμερα το καθολικό του μοναστηριού βρίσκεται σε καλή κατάσταση . Δύο επιγραφές που υπάρχουν ,μία στον πρόναο και μία στον κυρίως ναό ,αναφέρουν ότι η ιστόρηση του πρόναου έγινε αρχιερατεύοντος του Μητροπολίτη Ιωαννίνων Κλήμεντος (1680 – 1715) , ( «Κώδικας Χώρας Μετσόβου ετών 1708 – 1907» Γ. Πλατάρης ) , ενώ η επιγραφή στον κυρίως ναό γράφει ότι η ιστόρηση έγινε το 1781 29 Ιουνίου από τους Καπεσοβίτες αδελφούς Ιωάννη και Γεώργιο ιερέα .
Η αρχαιολογία κατέταξε το μοναστήρι αυτό το 1781 μόνο και μόνο από την επιγραφή του κυρίως ναού .Δεν πρόσεξε τα παρακάτω :
1) Πάνω από την είσοδο του κυρίως ναού υπάρχει εντοιχισμένη λίθινη πλάκα με ανάγλυφη ημερομηνία 1233 και ανάγλυφα γράμματα .
2) Κάτω από την αγιογράφηση των Καπεσοβιτών αδελφών υπάρχει άλλη αγιογράφηση που κανείς δεν ενδιαφέρθηκε να εκτιμήσει και να ασχοληθεί σοβαρά .
3) Είναι δυνατόν στην αγιογράφηση ενός καθολικού μονής να γίνει πρώτα η αγιογράφηση του πρόναου και μετά από 70 χρόνια περίπου η αγιογράφηση του κυρίως ναού ,σύμφωνα με τις επιγραφές ;
Στον κυρίως ναό ,σήμερα, υπάρχει ωραίος ξυλόγλυπτος άμβωνας , ωραίος ξυλόγλυπτος αρχιερατικός θρόνος και ωραίο ξυλόγλυπτο τέμπλο .
Από τους θησαυρούς της Μονής μπορούμε να αναφέρουμε τα τρίπτυχα ,το ένα με την εικόνα του Εσταυρωμένου και το άλλο με ονόματα των κεκοιμημένων , το παλαιό ξυλόγλυπτο αρτοφόρι , ασημένια λειψανοθήκη με λείψανα των Αγίων: Τρύφωνος , Χριστοφόρου και Αρσενίου του Καππαδόκου , η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας με το ασημένιο επικάλυμμα ,ασημένια Ιερά σκεύη, Ευαγγέλια με ασημένια επικάλυψη ,τα βημόθυρα της Ωραίας Πύλης και της Προσκομιδής , το φιλτισένιο σεντούκι και κυρίως εικόνες του τέμπλου μεγάλες και μικρές.
Το καθολικό της Μονής Χρυσοβίτσας σύμφωνα με υπουργικές αποφάσεις είναι διατηρητέο μνημείο (ΦΕΚ 21/ 24-1-58 τ. β΄ και ΦΕΚ 404 / 6 -7-65 τ. β΄)
